(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο φύλλο 210 Μάρτιος 2010 της εφημερίδας ‘ΠΟΛΙΤΗΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ’)
Το τελευταίο διάστημα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρακολουθούμε τις εξελίξεις αναφορικά με τον αγωγό Μπουργκαζ (Burgas ή Бургас) - Αλεξ/πολης που εθνικά και οικονομικά συμφέροντα αποφάσισαν να κατασκευάσουν ερήμην της βούλησης των κατοίκων της πόλης μας. Ο αγωγός αυτός θα κατασκευαστεί και θα ανήκει στην ιδιοκτησία της Trans - Balkan Pipeline B.V. που έχει έδρα στην Ολλανδία. Σε αυτή την εταιρία το 51% των συμμετοχών θα ανήκει στο Burgas - Alexandroupolis Pipeline Consortium, μια κοινοπραξία των Ρωσικών Transneft, Rosneft και της Gazprom Neft. Η Βουλγαρική Burgas - Alexandroupolis Project Company - BG κατέχει το 24.5% των συμμετοχών, το Ελληνικό consortium HELPE S.A. - THRAKI S.A., μια κοινοπραξία των Ελληνικών Πετρελαίων ΑΕ και της Θράκης ΑΕ η οποία ανήκει στην Prometheus Gas και στο Latsis Group κατέχει το 23.5%, ενώ η Ελληνική κυβέρνηση το 1%. Όμως κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει για πρώτη φορά στην ιστορία της πόλης αυτής αφού και η ίδια η δημιουργία της είναι αποτέλεσμα ξένων οικονομικών και εθνικών συμφερόντων. Όπως οι πόλεις της Ισμαηλίας (al - Ismailia) , του Σουέζ (Suez) και του Πορτ Σαιντ (Port Said) οφείλουν την ύπαρξη τους στη διώρυγα του Σουέζ έτσι και το Δεδε αγατς ιδρύθηκε το 1872 από την Εταιρεία Σιδηροδρόμων της Τουρκίας στην Ευρώπη η οποία υποχρεώθηκε να κατασκευάσει στην απομακρυσμένη περιοχή του Δεδε αγατς έναν θαλάσσιο σταθμό για να συνδέει την Κωνσταντινούπολη με τη Βιέννη και ο οποίος θα λειτουργούσε επίσης ως λιμάνι για την αναπτυσσόμενη Αδριανούπολη (Edirne) .
ΤΟ ΟΝΟΜΑ
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η ονομασία της περιοχής από την οποία πήρε το όνομα της αυτή η πόλη - Δεδε αγατς (Dédéagatch) - ξεκινά από την κατάκτηση της χώρας από τους Οθωμανούς στα τέλη του 14ου αιώνα. Όλη η περιοχή από το Δέλτα του Έβρου μέχρι τη Μάκρη ήταν διάσημος κυνηγότοπος όπου προηγουμένως οι βυζαντινοί αυτοκράτορες κυνηγούσαν καθόσον «μέγα δάσος εξετείνετο μέχρι της αξένου ακτής, ένθα σήμερον η πόλις, κρυσφήγετον διαβοήτου ληστείας….Πόσον άγριος ήν ο τόπος ούτος», λέει ο Αχιλλέας Σαμοθράκης υπό το ψευδώνυμο Σαρπηδών το 1897. «Κέντρο θηραμάτων», αναφέρει για την περιοχή μας ο Α. Ποιμενίδης, «μοναδικός χώρος της όλης πατρίδος μας…Αγριογούρουνα, ζαρκάδια, λύκοι, τσακάλια κλπ τον επισκέπτονταν τις νύχτες. Κέντρο ήταν κυνηγητικών περασμάτων. Ορτύκια, τρυγόνια, μπεκάτσες, φασσοπερίστερα, υδρόβια και κύκνοι.». Στη περιοχή αυτή βρισκόταν το Σουλτανικό πάρκο που περιγράφει στο δεκάτομο έργο, το «Seyahatname» (βιβλίο των ταξιδίων) ο Εβλια Τσελεμπί (Evliya Çelebi) ο διάσημος αυτός Οθωμανός περιηγητής του 17ου αιώνα, που γυρω στα 1667 περιηγήθηκε στην περιοχή. Για το πάρκο αυτό λέει ότι «πρόκειται για ένα τεράστιο δάσος που σκεπάζει μια ολόκληρη οροσειρά του Αίμου. Αγέλες από σαράντα χιλιάδες κέλητες, φοράδες και ατίθασα πουλάρια ξεχειμωνιάζουν στις πλαγιές του». Επίσης μαθαίνουμε ότι όλη η περιοχή ανήκε στο Καζα των Φερών από τον οποίο αποσπάσθηκε το “βοεβοδελίκ” της Μάκρης και ήταν Σουλτανικό Βακούφι του Βαγιαζήτ Βελή Χαν (Εικόνα 1). Ποιος είναι όμως ο Βαγιαζήτ Βελή Χαν; Πρόκειται για τον Βαγιαζήτ τον δεύτερο (σουλτάνος από το 1481 έως το 1512) υιό του Μωάμεθ του Πορθητή που γεννήθηκε στο Διδυμότειχο και μάλιστα πέρασε από την περιοχή μας το 1490 όπως μαθαίνουμε από την Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Ι. Χάμμερ τόμος 3ος σελ.30 «εξήλθεν επι θήραν προς την Αδριανούπολιν, τα Κύψελα και την Κουμουλτζίναν, είτα δε επανήλθεν εις Αδριανούπολιν…».
Επηρεασμένος από τους «ουλεμάδες», ερμηνευτές του ισλαμικού νόμου, και από μεγάλους αξιωματούχους, ευθυγραμμισμένος μαζί τους, ο Βαγιαζήτ επανέφερε κτήματα αφιερωμένα σε φιλανθρωπικούς και θρησκευτικούς σκοπούς, τα οποία είχε δημεύσει ο σουλτάνος Μωάμεθ προς όφελος του κράτους. Για το λόγο αυτό και οι τίτλοι κυριότητας που δόθηκαν από τους Σουλτάνους στην πόλη του Δεδε αγατς αναφέρουν ότι προέρχονται από τα αφιερώματα Μπεγιαζητ όπως έγινε με τον Ιερό Ναό του «ΑΓΙΟΥ ΙΩΣΗΦ» των καθολικών στο Dedeagatch και το παρακείμενο Επισκοπείο που περιήλθαν στην κυριότητα του Τάγματος των ελαχίστων Φραγκισκανών Μοναχών από αγορά δυνάμει αυτοκρατορικού τίτλου κυριότητος επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις 15 Ιουνίου 1896 από τα αφιερώματα Μπεγιαζίτ. (Εικόνα 2)
Στην κατάκτηση της περιοχής συντέλεσαν και οι δερβίσηδες του τάγματος των Μπεκτασήδων που ήταν για το Ισλάμ ότι οι Ναίτες ιππότες για τη Δύση. Αυτοί καταλάμβαναν για το Σουλτάνο χριστιανικές περιοχές και σε ανταμοιβή των υπηρεσιών τους έπαιρναν από το Σουλτάνο γη όπου κατασκεύαζαν ξενώνα και συνέχιζαν τη μυστικιστική ζωή τους με αγροτικές, οικονομικές κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες. Απαραίτητη προϋπόθεση για να διατηρήσουν το βακούφι που τους είχε παραχωρήσει ο Σουλτάνος ήταν να παρέχουν φροντίδα στους διερχόμενους. Ένα τέτοιο μοναστήρι (τεκές) υπήρχε πάνω στο λόφο των Λουτρών όπου από τον Εβλιά Τσελεμπί μαθαίνουμε ότι όταν πέρασε από εκεί βρήκε δερβίσηδες γυμνοπόδαρους που ζούσαν σας ερημίτες. (Εικόνα 3) Κάποιος λοιπόν από τους δερβίσηδες ζούσε - όπως και οι χριστιανοί αναχωρητές σε άλλα μέρη - στα δέντρα της περιοχής και έτσι πιθανόν να ονομάστηκε η περιοχή το δέντρο του ερημίτη καλόγερου. Όμως αυτός ο δερβίσης δεν ήταν ένας απλός καλόγερος αλλά ήταν ένας Dede. Dedes ή Babas ήταν οι τίτλοι που έπαιρναν οι πνευματικοί ηγέτες των δερβίσηδων. Ο Αχιλλέας Σαμοθράκης (Σαρπηδών) μας λέει για τον ερημίτη αυτό τα εξής: «Λέγεται ότι εις ο μέρος υψούται νυν ο φάρος υπό γηραιάν δρυν εμόναζεν Οθωμανός ερημίτης, εις ον οφείλεται και η ονομασία της πόλεως, δένδρον του ερημίτου. Δάσος μέγα εξετείνετο μέχρι της αξένου ακτής ενθα σήμερον η πόλις κρυσφήγετον διαβοήτου ληστείας, ης τα φοβερά άθλα διασώζονται ως απαίσια παράδοσις. Πόσον άγριος ήν ο τόπος. Μόνον ο ερημίτης ηδύνατο να κατοικήσει εκεί εντρυφών εν τη αγριότητι του τόπου και απολαύων της βροντοφώνου μουσικής των επι της ακτής θραυομένων λυσσαλέων του νώτου κυμάτων. Και μόνο η σκληρά δρυς περιφρονούσα πάντα ανθρώπινον φόβον ην η σιωπηλή σύντροφος του θεολήπτου αυτού ανθρώπου.» Λιγότερο πάντως πιθανό είναι ο Dede αυτός να προήλθε από τον τεκέ της Μάκρης καθόσον ο Εβλιά Τσελεμπί δεν αναφέρει καθόλου ότι υπήρχαν δερβίσηδες όπως αναφέρει για άλλες πόλεις και χωριά. Ο τεκές της Μάκρης φαίνεται πως εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες των γενιτσάρων που υπήρχαν εκεί γι’αυτό και καταστράφηκε μαζί με τους ιερείς του όπως λέει ο Μ. Μελίρρυτος από το Σουλτάνο Μαχμούτ το Β΄ που διέλυσε το σώμα το γενιτσάρων το 1826.
Η ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ
Ο τεκές των Λουτρών υπήρχε κατεστραμμένος το 1831 που πέρασε από την περιοχή ο Adolphus Slade, υποπλοίαρχος του Βρετανικού Ναυτικού, ο οποίος στο Βιβλίο του «RECORDS OF TRAVELS IN TURKEY, GREECE AND A CRUISE IN THE BLACK SEA WITH THE CAPITAN PASHA IN THE YEARS 1829, 1830 AND 1831» μεταξύ άλλων περιγράφει ένα ταξίδι του που έκανε με πλοίο εμπορικό από την Αδριανούπολη μέχρι την Αίνο-ήταν πλωτός ο ποταμός Έβρος-Περιγράφει λοιπόν ότι πάνω στο λόφο βρήκε ένα τεκέ και ένα μαυσωλείο που περιείχε τους τάφους πέντε δερβίσηδων. Ο ηγέτης αυτών πληροφορήθηκε ότι λεγόταν Ibrahim Baba του τάγματος των μπεκτασήδων. Πέντε μίλια μακρύτερα βρήκε τον τάφο ενός άλλου άγιου των μπεκτασήδων, του Nefes Baba που είχε έρθει από την Καλλίπολη με τους πρώτους τούρκους κατακτητές και ίδρυσε εκεί ένα τεκέ. Ο Nefes σύμφωνα με τις πληροφορίες που συγκέντρωσε ο Slade ήταν υιός πρίγκιπα. Μερικά μίλια μακρύτερα ήταν ένας τρίτος μπεκτασίδικος τεκές που περιείχε τον τάφο του Rustem Baba.
Μέχρι την έλευση του σιδηροδρόμου και την κατασκευή του πρώτου λιμανιού η περιοχή του Δεδε αγατς ήταν τόπος έρημος και ακατοίκητος, «γιαμπαν γιερ», όπως έγραψε στις 29.5.1872 ο εκπαιδευτικός από την Αίνο Νικόλαος Χατζόπουλος. Ο Γαλλικός γεωγραφικός οδηγός «Em. Isambert, Itinéraire descriptif, historique et archéologique de l’Orient. I. Grèce et Turquie d’Europe, 16ο, Παρίσι (Guides Joanne)», που εκδόθηκε το 1861 αναφέρει για τη διαδρομή από Φέρες μέχρι τη Μάκρη «σύντομα θα κατευθυνθούμε στα παράλια του Αιγαίου πελάγους και ακολουθούμε το δρόμο μέχρι την Μάκρη μέσω μιας γραφικής διαδρομής που θυμίζει αυτή της La Corniche». Στο χάρτη που περιέχεται μάλιστα στις πρώτες σελίδες βλέπουμε τον οδικό άξονα Κωνσταντινούπολης - Θεσσαλονίκης να περνά από τις Φέρες και τον Άβαντα (Dervend) , ενώ πουθενά δεν φαίνεται το Δεδε αγατς. (Εικόνα 4)
Επιπλέον σε χάρτη που περιέχεται στο βιβλίο «ETHNOGRAPHIE de la TURQUIE D’EUROPE» του G. Lejean που εκδόθηκε το 1861 δεν φαίνεται να υπάρχει οικισμός στη περιοχή του Δεδε αγατς. (Εικόνα 5) Αντίθετα σε αντίστοιχο Γαλλικό οδηγό «Itineraire descriptif, historique et archeologique de l'Orient, / par le Dr Emile Isambert», που εκδόθηκε τα χρόνια 1873-1883 γίνεται αναφορά για το Δεδε αγατς «ένας δρόμος κατά μήκος της θάλασσας, απότομος μερικές φορές, οδηγεί από το Δεδεαγατς στην Μάκρη, ένα ελληνικό χωριό, κοντά στο ακρωτήρι Σέρρειον». Στην «ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΥΠ’ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΝ ΈΠΟΨΙΝ ΤΗΣ ΘΕΟΣΩΣΤΟΥ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΜΑΡΩΝΕΙΑΣ» του Μ. Μελιρρύτου που εκδόθηκε το 1871, περιγράφονται τα χωριά του Καζα Φερρών που περιλαμβάνει πλέον και τον παλαιό Καζά της Μάκρης: Οκούφι (Λυκόφη), Πασμακτζι (Τριφύλι), Καβατζί Κιοι (Λευκίμη), Πισμάν Κιοι (Μάνθεια), Τεκές (Ταύρη), Μαρχαμλί (Θυμαριά), Ταχτατζίκι (έχει εγκαταλειφθεί προ του 1920), Δουγάν Ασαρ (Αισύμη), Δομούζ Δερε (Νίψα), Βαλι Κιοι, Δουρ Βαλί Κιοι (Πυλαία), Λουτζά Κιοι (Λουτρά), Τζαμερεν (Πεύκα), Ρουμτζιούκι (Δωρίσκος), Δερβέντι (Άβαντας), ενώ τα χωριά της Μάκρης : Ποταμός, Γενι Κιοι (Ιάνα) και Τζοβάν Κιοι (Συκορράχη). Πουθενά δεν αναφέρεται το Δεδε αγατς παρά μόνο στην 12η σελίδα γράφει «…από του ειρημένου Π. Λαγω μέχρι του κόλπου του εγγύτατα της Αίνου, εν τω μεταξύ δε του παραλίου τούτου απαντώμεν τέσσαρας άλλους αυλιζομένους λιμένας, τον του Μουμπαγια, της Μαρωνείας, Μάκρης και Διδ-αγάτσι όπου σήμερον οικοδομείται σιδηρόδρομος μέχρις Αδριανουπόλεως.»
Η ΊΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ
Γιατί όμως έγινε στο Δεδε αγατς σιδηρόδρομος και λιμάνι; (Εικόνα 6) Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής ήθελαν να κυριαρχήσουν στον Οθωμανικό χώρο και εποφθαλμιούσαν να έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή στη διανομή της κληρονομιάς του μεγάλου ασθενούς, της καταρρέουσας δηλαδή Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το πρόσωπο κλειδί πίσω από τις ξένες επενδύσεις στους βαλκανικούς σιδηροδρόμους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν ο Βαρώνος Maurice de Hirsch, ένας από τους μεγαλύτερους επιχειρηματίες της Ευρώπης, ο οποίος αν και γεννήθηκε Γερμανός απέκτησε μετα τη Βελγική, Γαλλική και Αυστριακή υπηκοότητα γιατί το χρήμα δεν έχει εθνικότητα. (Εικόνα 7)
Ο Hirsch ίδρυσε στις 5.1.1870 την «SOCIETE IMPERIALE DES CHEMINS DE FER DE TURQUIE D’EUROPE» ως κατασκευαστική εταιρία και 10 ημέρες μετά ίδρυσε την «COMPAGNIE GENERALE POUR L’EXPLOITATION DES CHEMINS DE FER DE TURQUIE D’EUROPE» με κύριους χρηματοδότες τη Γαλλική «SOCIETE GENERALE DE PARIS», την Αγγλο Αυστριακή «BANK OF VIENNA» και τη «BANQUE BISCHOFSHEIM DE HIRSCH» των Βρυξελών. Το σχέδιο του Hirsch για τους σιδηροδρόμους ενθουσίασε την Οθωμανική Διοίκηση γιατί έδινε λύση στη προβληματική συγκοινωνία της Αυτοκρατορίας. Την Διοίκηση ενδιέφερε επίσης να συνδεθεί ο αγροτικός τομέας που αναπτυσσόταν με τη βοήθεια της τεχνολογίας με τις παγκόσμιες αγορές μέσω των Οθωμανικών λιμανιών. Ίσως πιο σημαντική σκέψη ήταν η έγνοια για τον εφοδιασμό της Κωνσταντινούπολης με τρόφιμα από την περιφέρεια, ενώ επίσης οι σιδηρόδρομοι θα μπορούσαν να αυξήσουν τους φόρους που συλλεγόταν από την επαρχία. Από την άλλη οι ξένοι επενδυτές όχι μόνο αποκτούσαν οικονομικά προνόμια στην εκμετάλλευση των γραμμών αυτών αλλά είχαν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν τις αγορές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για την προώθηση των ευρωπαϊκών βιομηχανικών προϊόντων.
Έτσι οι μηχανικοί που σύμφωνα με τον εκπαιδευτικό από την Αίνο Νικόλαο Χατζόπουλο επισκέφτηκαν ήδη από το 1847 την περιοχή όπως ο Γάλλος μηχανικός Ποαρέλ ή ο επίσης Γάλλος μηχανικός Βίλεν μπορεί να στάλθηκαν από την Οθωμανική κυβέρνηση για να μελετήσουν την πλωιμότητα του Έβρου ποταμού που γινόταν όλο και πιο δυσχερής λόγω των συνεχών προσχώσεων, αλλά και τη δημιουργία νέου λιμένος, αφού το λιμάνι της Αίνου είχε πάψει να είναι λειτουργικό, ταυτόχρονα έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες που αξιοποίησε ο Hirsch. Η δημιουργία λοιπόν λιμανιού στο Δεδε αγατς ήταν απαραίτητος όρος του όλου εγχειρήματος προκειμένου να είναι επικερδής η εκμετάλλευση της γραμμής Κωνσταντινούπολης-Βιέννης ταυτόχρονα όμως εξυπηρετούσε και τα σχέδια της Οθωμανικής Διοίκησης όπως αναφέραμε προηγουμένως τη στιγμή που ο ποταμός Έβρος έπαυε να είναι πλώιμος.
H δημιουργία συνεπώς του Δεδε αγατς οφείλεται στη δραστηριότητα ξένων εταιρειών που ανέλαβαν μεγάλα έργα υποδομής στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Ο πρώτος οικισμός ιδρύθηκε το 1872 από την «COMPAGNIE GENERALE POUR L’EXPLOITATION DES CHEMINS DE FER DE TURQUIE D’EUROPE», η οποία ανέλαβε επίσης να κατασκευάσει έναν θαλάσσιο σταθμό για να συνδέει την Κωνσταντινούπολη με τη Βιέννη και ο οποίος θα λειτουργούσε ως λιμάνι για την αναπτυσσόμενη Αδριανούπολη (Edirne). Το 1873 έγιναν τα πρώτα σχέδια για το λιμάνι από τον Α. Guerard και τον L. Dussaud της εταιρίας Dussaud Brothers που κατασκεύασε και τις αποβάθρες της Σμύρνης όπως επίσης του Χερβούργου (Cherbourg), της Μασσαλίας (Marseilles), της Μπρεστ (Brest), της Τουλόν (Toulon), της Τριέστης (Trieste), του Αλγερίου (Algiers), του Σουέζ (Suez) και του Πόρτ Σαιντ (Port Said). Μεταγενέστερα σχέδια έγιναν από τον Aslan το 1890 και τέλος από τον Conrand Schokke το 1910. Έτσι εξηγείται γιατί οι αποθήκες που κατασκευάσθηκαν στο λιμάνι του Δεδε αγατς και καταστράφηκαν από τους βομβαρδισμούς του 1915 είναι παρόμοιοι με τις αποθήκες της Σμύρνης. Κατασκευάσθηκαν από την ίδια εταιρία. (Εικόνα 8,9)
ΤΟ ΟΝΟΜΑ
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η ονομασία της περιοχής από την οποία πήρε το όνομα της αυτή η πόλη - Δεδε αγατς (Dédéagatch) - ξεκινά από την κατάκτηση της χώρας από τους Οθωμανούς στα τέλη του 14ου αιώνα. Όλη η περιοχή από το Δέλτα του Έβρου μέχρι τη Μάκρη ήταν διάσημος κυνηγότοπος όπου προηγουμένως οι βυζαντινοί αυτοκράτορες κυνηγούσαν καθόσον «μέγα δάσος εξετείνετο μέχρι της αξένου ακτής, ένθα σήμερον η πόλις, κρυσφήγετον διαβοήτου ληστείας….Πόσον άγριος ήν ο τόπος ούτος», λέει ο Αχιλλέας Σαμοθράκης υπό το ψευδώνυμο Σαρπηδών το 1897. «Κέντρο θηραμάτων», αναφέρει για την περιοχή μας ο Α. Ποιμενίδης, «μοναδικός χώρος της όλης πατρίδος μας…Αγριογούρουνα, ζαρκάδια, λύκοι, τσακάλια κλπ τον επισκέπτονταν τις νύχτες. Κέντρο ήταν κυνηγητικών περασμάτων. Ορτύκια, τρυγόνια, μπεκάτσες, φασσοπερίστερα, υδρόβια και κύκνοι.». Στη περιοχή αυτή βρισκόταν το Σουλτανικό πάρκο που περιγράφει στο δεκάτομο έργο, το «Seyahatname» (βιβλίο των ταξιδίων) ο Εβλια Τσελεμπί (Evliya Çelebi) ο διάσημος αυτός Οθωμανός περιηγητής του 17ου αιώνα, που γυρω στα 1667 περιηγήθηκε στην περιοχή. Για το πάρκο αυτό λέει ότι «πρόκειται για ένα τεράστιο δάσος που σκεπάζει μια ολόκληρη οροσειρά του Αίμου. Αγέλες από σαράντα χιλιάδες κέλητες, φοράδες και ατίθασα πουλάρια ξεχειμωνιάζουν στις πλαγιές του». Επίσης μαθαίνουμε ότι όλη η περιοχή ανήκε στο Καζα των Φερών από τον οποίο αποσπάσθηκε το “βοεβοδελίκ” της Μάκρης και ήταν Σουλτανικό Βακούφι του Βαγιαζήτ Βελή Χαν (Εικόνα 1). Ποιος είναι όμως ο Βαγιαζήτ Βελή Χαν; Πρόκειται για τον Βαγιαζήτ τον δεύτερο (σουλτάνος από το 1481 έως το 1512) υιό του Μωάμεθ του Πορθητή που γεννήθηκε στο Διδυμότειχο και μάλιστα πέρασε από την περιοχή μας το 1490 όπως μαθαίνουμε από την Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας του Ι. Χάμμερ τόμος 3ος σελ.30 «εξήλθεν επι θήραν προς την Αδριανούπολιν, τα Κύψελα και την Κουμουλτζίναν, είτα δε επανήλθεν εις Αδριανούπολιν…». Επηρεασμένος από τους «ουλεμάδες», ερμηνευτές του ισλαμικού νόμου, και από μεγάλους αξιωματούχους, ευθυγραμμισμένος μαζί τους, ο Βαγιαζήτ επανέφερε κτήματα αφιερωμένα σε φιλανθρωπικούς και θρησκευτικούς σκοπούς, τα οποία είχε δημεύσει ο σουλτάνος Μωάμεθ προς όφελος του κράτους. Για το λόγο αυτό και οι τίτλοι κυριότητας που δόθηκαν από τους Σουλτάνους στην πόλη του Δεδε αγατς αναφέρουν ότι προέρχονται από τα αφιερώματα Μπεγιαζητ όπως έγινε με τον Ιερό Ναό του «ΑΓΙΟΥ ΙΩΣΗΦ» των καθολικών στο Dedeagatch και το παρακείμενο Επισκοπείο που περιήλθαν στην κυριότητα του Τάγματος των ελαχίστων Φραγκισκανών Μοναχών από αγορά δυνάμει αυτοκρατορικού τίτλου κυριότητος επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις 15 Ιουνίου 1896 από τα αφιερώματα Μπεγιαζίτ. (Εικόνα 2)Στην κατάκτηση της περιοχής συντέλεσαν και οι δερβίσηδες του τάγματος των Μπεκτασήδων που ήταν για το Ισλάμ ότι οι Ναίτες ιππότες για τη Δύση. Αυτοί καταλάμβαναν για το Σουλτάνο χριστιανικές περιοχές και σε ανταμοιβή των υπηρεσιών τους έπαιρναν από το Σουλτάνο γη όπου κατασκεύαζαν ξενώνα και συνέχιζαν τη μυστικιστική ζωή τους με αγροτικές, οικονομικές κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες. Απαραίτητη προϋπόθεση για να διατηρήσουν το βακούφι που τους είχε παραχωρήσει ο Σουλτάνος ήταν να παρέχουν φροντίδα στους διερχόμενους. Ένα τέτοιο μοναστήρι (τεκές) υπήρχε πάνω στο λόφο των Λουτρών όπου από τον Εβλιά Τσελεμπί μαθαίνουμε ότι όταν πέρασε από εκεί βρήκε δερβίσηδες γυμνοπόδαρους που ζούσαν σας ερημίτες. (Εικόνα 3) Κάποιος λοιπόν από τους δερβίσηδες ζούσε - όπως και οι χριστιανοί αναχωρητές σε άλλα μέρη - στα δέντρα της περιοχής και έτσι πιθανόν να ονομάστηκε η περιοχή το δέντρο του ερημίτη καλόγερου. Όμως αυτός ο δερβίσης δεν ήταν ένας απλός καλόγερος αλλά ήταν ένας Dede. Dedes ή Babas ήταν οι τίτλοι που έπαιρναν οι πνευματικοί ηγέτες των δερβίσηδων. Ο Αχιλλέας Σαμοθράκης (Σαρπηδών) μας λέει για τον ερημίτη αυτό τα εξής: «Λέγεται ότι εις ο μέρος υψούται νυν ο φάρος υπό γηραιάν δρυν εμόναζεν Οθωμανός ερημίτης, εις ον οφείλεται και η ονομασία της πόλεως, δένδρον του ερημίτου. Δάσος μέγα εξετείνετο μέχρι της αξένου ακτής ενθα σήμερον η πόλις κρυσφήγετον διαβοήτου ληστείας, ης τα φοβερά άθλα διασώζονται ως απαίσια παράδοσις. Πόσον άγριος ήν ο τόπος. Μόνον ο ερημίτης ηδύνατο να κατοικήσει εκεί εντρυφών εν τη αγριότητι του τόπου και απολαύων της βροντοφώνου μουσικής των επι της ακτής θραυομένων λυσσαλέων του νώτου κυμάτων. Και μόνο η σκληρά δρυς περιφρονούσα πάντα ανθρώπινον φόβον ην η σιωπηλή σύντροφος του θεολήπτου αυτού ανθρώπου.» Λιγότερο πάντως πιθανό είναι ο Dede αυτός να προήλθε από τον τεκέ της Μάκρης καθόσον ο Εβλιά Τσελεμπί δεν αναφέρει καθόλου ότι υπήρχαν δερβίσηδες όπως αναφέρει για άλλες πόλεις και χωριά. Ο τεκές της Μάκρης φαίνεται πως εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες των γενιτσάρων που υπήρχαν εκεί γι’αυτό και καταστράφηκε μαζί με τους ιερείς του όπως λέει ο Μ. Μελίρρυτος από το Σουλτάνο Μαχμούτ το Β΄ που διέλυσε το σώμα το γενιτσάρων το 1826.Η ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ
Ο τεκές των Λουτρών υπήρχε κατεστραμμένος το 1831 που πέρασε από την περιοχή ο Adolphus Slade, υποπλοίαρχος του Βρετανικού Ναυτικού, ο οποίος στο Βιβλίο του «RECORDS OF TRAVELS IN TURKEY, GREECE AND A CRUISE IN THE BLACK SEA WITH THE CAPITAN PASHA IN THE YEARS 1829, 1830 AND 1831» μεταξύ άλλων περιγράφει ένα ταξίδι του που έκανε με πλοίο εμπορικό από την Αδριανούπολη μέχρι την Αίνο-ήταν πλωτός ο ποταμός Έβρος-Περιγράφει λοιπόν ότι πάνω στο λόφο βρήκε ένα τεκέ και ένα μαυσωλείο που περιείχε τους τάφους πέντε δερβίσηδων. Ο ηγέτης αυτών πληροφορήθηκε ότι λεγόταν Ibrahim Baba του τάγματος των μπεκτασήδων. Πέντε μίλια μακρύτερα βρήκε τον τάφο ενός άλλου άγιου των μπεκτασήδων, του Nefes Baba που είχε έρθει από την Καλλίπολη με τους πρώτους τούρκους κατακτητές και ίδρυσε εκεί ένα τεκέ. Ο Nefes σύμφωνα με τις πληροφορίες που συγκέντρωσε ο Slade ήταν υιός πρίγκιπα. Μερικά μίλια μακρύτερα ήταν ένας τρίτος μπεκτασίδικος τεκές που περιείχε τον τάφο του Rustem Baba.
Μέχρι την έλευση του σιδηροδρόμου και την κατασκευή του πρώτου λιμανιού η περιοχή του Δεδε αγατς ήταν τόπος έρημος και ακατοίκητος, «γιαμπαν γιερ», όπως έγραψε στις 29.5.1872 ο εκπαιδευτικός από την Αίνο Νικόλαος Χατζόπουλος. Ο Γαλλικός γεωγραφικός οδηγός «Em. Isambert, Itinéraire descriptif, historique et archéologique de l’Orient. I. Grèce et Turquie d’Europe, 16ο, Παρίσι (Guides Joanne)», που εκδόθηκε το 1861 αναφέρει για τη διαδρομή από Φέρες μέχρι τη Μάκρη «σύντομα θα κατευθυνθούμε στα παράλια του Αιγαίου πελάγους και ακολουθούμε το δρόμο μέχρι την Μάκρη μέσω μιας γραφικής διαδρομής που θυμίζει αυτή της La Corniche». Στο χάρτη που περιέχεται μάλιστα στις πρώτες σελίδες βλέπουμε τον οδικό άξονα Κωνσταντινούπολης - Θεσσαλονίκης να περνά από τις Φέρες και τον Άβαντα (Dervend) , ενώ πουθενά δεν φαίνεται το Δεδε αγατς. (Εικόνα 4)Επιπλέον σε χάρτη που περιέχεται στο βιβλίο «ETHNOGRAPHIE de la TURQUIE D’EUROPE» του G. Lejean που εκδόθηκε το 1861 δεν φαίνεται να υπάρχει οικισμός στη περιοχή του Δεδε αγατς. (Εικόνα 5) Αντίθετα σε αντίστοιχο Γαλλικό οδηγό «Itineraire descriptif, historique et archeologique de l'Orient, / par le Dr Emile Isambert», που εκδόθηκε τα χρόνια 1873-1883 γίνεται αναφορά για το Δεδε αγατς «ένας δρόμος κατά μήκος της θάλασσας, απότομος μερικές φορές, οδηγεί από το Δεδεαγατς στην Μάκρη, ένα ελληνικό χωριό, κοντά στο ακρωτήρι Σέρρειον». Στην «ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΥΠ’ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΝ ΈΠΟΨΙΝ ΤΗΣ ΘΕΟΣΩΣΤΟΥ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΜΑΡΩΝΕΙΑΣ» του Μ. Μελιρρύτου που εκδόθηκε το 1871, περιγράφονται τα χωριά του Καζα Φερρών που περιλαμβάνει πλέον και τον παλαιό Καζά της Μάκρης: Οκούφι (Λυκόφη), Πασμακτζι (Τριφύλι), Καβατζί Κιοι (Λευκίμη), Πισμάν Κιοι (Μάνθεια), Τεκές (Ταύρη), Μαρχαμλί (Θυμαριά), Ταχτατζίκι (έχει εγκαταλειφθεί προ του 1920), Δουγάν Ασαρ (Αισύμη), Δομούζ Δερε (Νίψα), Βαλι Κιοι, Δουρ Βαλί Κιοι (Πυλαία), Λουτζά Κιοι (Λουτρά), Τζαμερεν (Πεύκα), Ρουμτζιούκι (Δωρίσκος), Δερβέντι (Άβαντας), ενώ τα χωριά της Μάκρης : Ποταμός, Γενι Κιοι (Ιάνα) και Τζοβάν Κιοι (Συκορράχη). Πουθενά δεν αναφέρεται το Δεδε αγατς παρά μόνο στην 12η σελίδα γράφει «…από του ειρημένου Π. Λαγω μέχρι του κόλπου του εγγύτατα της Αίνου, εν τω μεταξύ δε του παραλίου τούτου απαντώμεν τέσσαρας άλλους αυλιζομένους λιμένας, τον του Μουμπαγια, της Μαρωνείας, Μάκρης και Διδ-αγάτσι όπου σήμερον οικοδομείται σιδηρόδρομος μέχρις Αδριανουπόλεως.»Η ΊΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ
Γιατί όμως έγινε στο Δεδε αγατς σιδηρόδρομος και λιμάνι; (Εικόνα 6) Οι μεγάλες δυνάμεις της εποχής ήθελαν να κυριαρχήσουν στον Οθωμανικό χώρο και εποφθαλμιούσαν να έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή συμμετοχή στη διανομή της κληρονομιάς του μεγάλου ασθενούς, της καταρρέουσας δηλαδή Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το πρόσωπο κλειδί πίσω από τις ξένες επενδύσεις στους βαλκανικούς σιδηροδρόμους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν ο Βαρώνος Maurice de Hirsch, ένας από τους μεγαλύτερους επιχειρηματίες της Ευρώπης, ο οποίος αν και γεννήθηκε Γερμανός απέκτησε μετα τη Βελγική, Γαλλική και Αυστριακή υπηκοότητα γιατί το χρήμα δεν έχει εθνικότητα. (Εικόνα 7)
Ο Hirsch ίδρυσε στις 5.1.1870 την «SOCIETE IMPERIALE DES CHEMINS DE FER DE TURQUIE D’EUROPE» ως κατασκευαστική εταιρία και 10 ημέρες μετά ίδρυσε την «COMPAGNIE GENERALE POUR L’EXPLOITATION DES CHEMINS DE FER DE TURQUIE D’EUROPE» με κύριους χρηματοδότες τη Γαλλική «SOCIETE GENERALE DE PARIS», την Αγγλο Αυστριακή «BANK OF VIENNA» και τη «BANQUE BISCHOFSHEIM DE HIRSCH» των Βρυξελών. Το σχέδιο του Hirsch για τους σιδηροδρόμους ενθουσίασε την Οθωμανική Διοίκηση γιατί έδινε λύση στη προβληματική συγκοινωνία της Αυτοκρατορίας. Την Διοίκηση ενδιέφερε επίσης να συνδεθεί ο αγροτικός τομέας που αναπτυσσόταν με τη βοήθεια της τεχνολογίας με τις παγκόσμιες αγορές μέσω των Οθωμανικών λιμανιών. Ίσως πιο σημαντική σκέψη ήταν η έγνοια για τον εφοδιασμό της Κωνσταντινούπολης με τρόφιμα από την περιφέρεια, ενώ επίσης οι σιδηρόδρομοι θα μπορούσαν να αυξήσουν τους φόρους που συλλεγόταν από την επαρχία. Από την άλλη οι ξένοι επενδυτές όχι μόνο αποκτούσαν οικονομικά προνόμια στην εκμετάλλευση των γραμμών αυτών αλλά είχαν τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν τις αγορές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας για την προώθηση των ευρωπαϊκών βιομηχανικών προϊόντων.Έτσι οι μηχανικοί που σύμφωνα με τον εκπαιδευτικό από την Αίνο Νικόλαο Χατζόπουλο επισκέφτηκαν ήδη από το 1847 την περιοχή όπως ο Γάλλος μηχανικός Ποαρέλ ή ο επίσης Γάλλος μηχανικός Βίλεν μπορεί να στάλθηκαν από την Οθωμανική κυβέρνηση για να μελετήσουν την πλωιμότητα του Έβρου ποταμού που γινόταν όλο και πιο δυσχερής λόγω των συνεχών προσχώσεων, αλλά και τη δημιουργία νέου λιμένος, αφού το λιμάνι της Αίνου είχε πάψει να είναι λειτουργικό, ταυτόχρονα έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες που αξιοποίησε ο Hirsch. Η δημιουργία λοιπόν λιμανιού στο Δεδε αγατς ήταν απαραίτητος όρος του όλου εγχειρήματος προκειμένου να είναι επικερδής η εκμετάλλευση της γραμμής Κωνσταντινούπολης-Βιέννης ταυτόχρονα όμως εξυπηρετούσε και τα σχέδια της Οθωμανικής Διοίκησης όπως αναφέραμε προηγουμένως τη στιγμή που ο ποταμός Έβρος έπαυε να είναι πλώιμος.H δημιουργία συνεπώς του Δεδε αγατς οφείλεται στη δραστηριότητα ξένων εταιρειών που ανέλαβαν μεγάλα έργα υποδομής στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Ο πρώτος οικισμός ιδρύθηκε το 1872 από την «COMPAGNIE GENERALE POUR L’EXPLOITATION DES CHEMINS DE FER DE TURQUIE D’EUROPE», η οποία ανέλαβε επίσης να κατασκευάσει έναν θαλάσσιο σταθμό για να συνδέει την Κωνσταντινούπολη με τη Βιέννη και ο οποίος θα λειτουργούσε ως λιμάνι για την αναπτυσσόμενη Αδριανούπολη (Edirne). Το 1873 έγιναν τα πρώτα σχέδια για το λιμάνι από τον Α. Guerard και τον L. Dussaud της εταιρίας Dussaud Brothers που κατασκεύασε και τις αποβάθρες της Σμύρνης όπως επίσης του Χερβούργου (Cherbourg), της Μασσαλίας (Marseilles), της Μπρεστ (Brest), της Τουλόν (Toulon), της Τριέστης (Trieste), του Αλγερίου (Algiers), του Σουέζ (Suez) και του Πόρτ Σαιντ (Port Said). Μεταγενέστερα σχέδια έγιναν από τον Aslan το 1890 και τέλος από τον Conrand Schokke το 1910. Έτσι εξηγείται γιατί οι αποθήκες που κατασκευάσθηκαν στο λιμάνι του Δεδε αγατς και καταστράφηκαν από τους βομβαρδισμούς του 1915 είναι παρόμοιοι με τις αποθήκες της Σμύρνης. Κατασκευάσθηκαν από την ίδια εταιρία. (Εικόνα 8,9)
ΠΕΤΡΟΣ Γ. ΑΛΕΠΑΚΟΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ - ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ
Βιβλιογραφία:
1. RALF ROTH AND MARIE-NOELLE POLINO: THE CITY AND THE RAILWAY IN EUROPE, HISTORICAL URBAN STUDIES.
2. Θ Αποστολίδης: Αγγελος Χ. Ποιμενίδης ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ.
3. Αχ. Σαμοθράκης: Σαρπηδών, ΘΡΑΚΙΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ.
4. Ν. Χειλαδάκης: ΕΒΛΙΑ ΤΣΕΛΕΜΠΙ, ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.
5. Ι. Χάμμερ: Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τ. 3ος.
6. Halil İnalcık, Donald Quataert: An economic and social history of the Ottoman Empire, 1300-1914.
7. Μ. Μελίρρυτος: ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΥΠ’ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΝ ΈΠΟΨΙΝ ΤΗΣ ΘΕΟΣΩΣΤΟΥ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΜΑΡΩΝΕΙΑΣ» Ανάτυπο από τον πρώτο τόμο της "Θρακικής Επετηρίδας", Μορφωτικός Όμιλος Κομοτηνής.
8. Adolphus Slade: RECORDS OF TRAVELS IN TURKEY, GREECE AND A CRUISE IN THE BLACK SEA WITH THE CAPITAN PASHA IN THE YEARS 1829, 1830 AND 1831
9. Σ.Καργάκος: «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ».
10. Guides Joanne Em. Isambert: Itinéraire descriptif, historique et archéologique de l’Orient. I. Grèce et Turquie d’Europe, 16ο, Παρίσι.
11. G. Lejean: ETHNOGRAPHIE de la TURQUIE D’EUROPE».
12. Dr Emile Isambert: Itineraire descriptif, historique et archeologique de l'Orient.
13. Μ. Πατέλη: ΑΛΕΞΑΝΡΟΥΠΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΠΑΝΟΡΑΜΑ.
14. Ralf Roth, Günter Dinhobl: Christianity and Islam Under the Sultans, F. W. Hasluck, Margaret M. Hasluck Across the Borders.
15. Anna Frangoudaki, Çağlar Keyder: Ways to modernity in Greece and Turkey.
16. Ι. Ασημάκη: Η καθολική Εκκλησία στη Δ.Θράκη.
2. Θ Αποστολίδης: Αγγελος Χ. Ποιμενίδης ΠΡΟΟΙΜΙΟΝ.
3. Αχ. Σαμοθράκης: Σαρπηδών, ΘΡΑΚΙΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ.
4. Ν. Χειλαδάκης: ΕΒΛΙΑ ΤΣΕΛΕΜΠΙ, ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.
5. Ι. Χάμμερ: Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας τ. 3ος.
6. Halil İnalcık, Donald Quataert: An economic and social history of the Ottoman Empire, 1300-1914.
7. Μ. Μελίρρυτος: ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΥΠ’ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΝ ΈΠΟΨΙΝ ΤΗΣ ΘΕΟΣΩΣΤΟΥ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΜΑΡΩΝΕΙΑΣ» Ανάτυπο από τον πρώτο τόμο της "Θρακικής Επετηρίδας", Μορφωτικός Όμιλος Κομοτηνής.
8. Adolphus Slade: RECORDS OF TRAVELS IN TURKEY, GREECE AND A CRUISE IN THE BLACK SEA WITH THE CAPITAN PASHA IN THE YEARS 1829, 1830 AND 1831
9. Σ.Καργάκος: «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΗ».
10. Guides Joanne Em. Isambert: Itinéraire descriptif, historique et archéologique de l’Orient. I. Grèce et Turquie d’Europe, 16ο, Παρίσι.
11. G. Lejean: ETHNOGRAPHIE de la TURQUIE D’EUROPE».
12. Dr Emile Isambert: Itineraire descriptif, historique et archeologique de l'Orient.
13. Μ. Πατέλη: ΑΛΕΞΑΝΡΟΥΠΟΛΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΠΑΝΟΡΑΜΑ.
14. Ralf Roth, Günter Dinhobl: Christianity and Islam Under the Sultans, F. W. Hasluck, Margaret M. Hasluck Across the Borders.
15. Anna Frangoudaki, Çağlar Keyder: Ways to modernity in Greece and Turkey.
16. Ι. Ασημάκη: Η καθολική Εκκλησία στη Δ.Θράκη.
Φωτογραφική συλλογή: Γεωργίου Π. Αλεπάκου
Μετάφραση κειμένου: από τα Αγγλικά Χρυσούλα Αλεξάκη.
Μετάφραση κειμένου: από τα Γαλλικά Χριστίνα Καρκαντή.
Μετάφραση κειμένου: από τα Αγγλικά Χρυσούλα Αλεξάκη.
Μετάφραση κειμένου: από τα Γαλλικά Χριστίνα Καρκαντή.
