(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στα φύλλα 255 και 256 Φεβρουαρίου 2011 της εφημερίδας ‘ΠΟΛΙΤΗΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ’)
Η πόλη μας, ως συγκοινωνιακός κόμβος ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση δέχτηκε πολλές φορές σε καιρούς πολέμων πρόσφυγες, χριστιανούς και μουσουλμάνους, που είτε έμειναν εδώ είτε κυρίως πέρασαν για να συνεχίσουν το ταξίδι τους μέχρι να βρουν έναν καλύτερο τόπο να εγκατασταθούν. Αναμφίβολα όμως την πιο δραματική υποδοχή προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, τη Μικρασία, τον Πόντο και αλλού, την έζησε το 1922 μετά την κατάρρευση του Μικρασιατικού μετώπου. Χαρακτηρισμένη ως η «μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών στην ιστορία», η αθρόα εισροή προσφύγων στην ελληνική επικράτεια, απότοκη της λεγόμενης Μικρασιατικής Καταστροφής, προκάλεσε μια σειρά ανακατατάξεων σε δημογραφικό και οικονομικό επίπεδο, τα οποία κλήθηκε να αντιμετωπίσει η Ελλάδα εν μέσω των ήδη διαμορφωμένων αρνητικών κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. Τα προβλήματα αυτά ήταν η στέγαση, οι υποδομές υποδοχής και εγκατάστασης, η δημόσια υγεία και η επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων.
«Εικόνα 1: O Στυλιανός Γονατάς και o Νικόλαος Πλαστήρας.»
Μετά την ολοσχερή αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού από τη Μ. Ασία οι κυβερνήσεις της Γαλλίας, Αγγλίας και Ιταλίας έστειλαν στις 10-9-1922 πρόσκληση στην κυβέρνηση της Τουρκίας παρακαλώντας τη να στείλει αντιπροσώπους για να διαπραγματευθούν τους όρους ειρήνης μεταξύ Τουρκίας και Συμμάχων. Στις 11 Σεπτεμβρίου 1922, ξέσπασε Κίνημα του Στρατού και του Ναυτικού στη Χίο και τη Λέσβο και σχηματίστηκε Επαναστατική Επιτροπή από τους πρωτεργάτες της, τους Συνταγματάρχες Νικόλαο Πλαστήρα, ως εκπρόσωπο του στρατού της Χίου, και Στυλιανό Γονατά, ως εκπρόσωπο του στρατού της Λέσβου, και τον Αντιπλοίαρχο Δημήτριο Φωκά, ως εκπρόσωπο του Ναυτικού. Την επόμενη μέρα, τα επαναστατημένα στρατεύματα επιβιβάστηκαν σε εμπορικά πλοία και με τη συνοδεία πολεμικών έπλευσαν στην Αθήνα. Στις 13 Σεπτεμβρίου τα πλοία με το στρατό έφτασαν στο Λαύριο και την επομένη ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος Α΄ παραιτήθηκε και έφυγε για την Ιταλία. Στις 15 Σεπτεμβρίου τα επαναστατικά στρατεύματα μπήκαν στην Αθήνα, και σχηματίστηκε πολιτική κυβέρνηση με πρόεδρο το Σ. Κροκιδά. Την εξουσία όμως είχε ουσιαστικά η Επαναστατική Επιτροπή (Αρχηγός της ήταν ο Νικόλαος Πλαστήρας), που ανέθεσε τη διεθνή εκπροσώπηση της Χώρας στον Ελευθέριο Βενιζέλο.
Η κατάσταση στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη ήταν έκρυθμη. Στην εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» της 17-9-1922 υπό τον τίτλο «Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΕΙΣ ΑΠΟΓΝΩΣΙΝ» δημοσιεύθηκε η ακόλουθη είδηση:
«... η εκ Δεδεαγάτς ελθούσα αμαξοστοιχία μας έφερε την είδησιν ότι νέα ανατίναξις της σιδηροδρομικής γραμμής εγένετο σήμερον έξω των Σερρών, μιαν ώρα δηλαδή σιδηροδρομικώς προς βορράν του Δεδεαγατς και ότι ένοχοι της ανατινάξεως ήσαν Τούρκοι κάτοικοι των Σερρών και του Δεδεαγάτς. Η είδησις αυτή, καθώς και η είδησις της προχθεσινής επιθέσεως ενόπλων Τούρκων κατά της αμαξοστοιχίας Αδριανουπόλεως έξω του Σουφλίου, συνδυαζόμεναι με τα εδώ γεγονότα, με τας εδώ διαδόσεις, με τον φόνον τας τελευταίας ημέρας δυο στρατιωτών μας εις την οδόν Καβάλλας, αυξάνουν την απόγνωσιν του κόσμου.»
Η διάσκεψη της ανακωχής απεφασίσθη να διεξαχθεί στα Μουδανιά στις 20 Σεπτεμβρίου 1922. Την Αγγλία αντιπροσώπευε ο Άγγλος Στρατηγός HARINGTON, την Ιταλία ο Στρατηγός MOMBELLI και την Γαλλία ο γνωστός στην περιοχή μας Στρατηγός CHARPY. Την Τουρκία αντιπροσώπευε ο Στρατηγός Ισμετ Πασάς και την Ελλάδα αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον Στρατηγό Μαζαράκη. Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις τα μεσάνυκτα της 27ης προς 28η Σεπτεμβρίου 1922 υπεγράφη τελικά επί Αγγλικού Αντιτορπιλικού το πρωτόκολλο της Ανακωχής μόνο από τους Συμμάχους και τους Τούρκους. Η Ελληνική αντιπροσωπεία δεν υπέγραψε μη συμφωνώντας με τη γραμμή υποχωρήσεως των Ελληνικών τμημάτων και απεχώρησε από τα Μουδανιά. Σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής τα Ελληνικά στρατεύματα έπρεπε να αποσυρθούν δυτικά του Έβρου ποταμού σε διάστημα 15 ημερών, οι πολιτικές εξουσίες θα παραδίδονταν στους Συμμάχους, οι οποίοι θα τις μεταβίβαζαν στις Τουρκικές αρχές, 30 ημέρες το αργότερο μετά την εκκένωση της Θράκης από τους Έλληνες. Την ανακωχή αποφάσισε τελικά να αποδεχτεί και η επαναστατική κυβέρνηση από την Αθήνα και ο Υπουργός των Στρατιωτικών Υποστρατηγος Θεόδωρος Πάγκαλος τηλεγράφησε στο νέο Διοικητή της Στρατιάς Θράκης Αντιστράτηγο Νίδερ Κωνσταντίνο τους συμφωνηθέντες όρους της ανακωχής προκειμένου να συμμορφωθεί με αυτούς. Στη συνέχεια κατόπιν συνεννοήσεως της Στρατιάς Θράκης με την Ανωτέρα Συμμαχική Στρατιωτική Διοίκηση αποφασίστηκε η κατάληψη της Ανατολικής Θράκης να γίνει με τρία Αγγλικά τάγματα, τρία Γαλλικά και ένα Ιταλικό. Ενόψει δε της εκκενώσεως η κυβέρνηση διόρισε Γενικό Διοικητή Θράκης τον Υποστράτηγο Κατεχάκη Γεώργιο, ο οποίος έφτασε στις 3 Οκτωβρίου στην Αδριανούπολη και ανέλαβε τα καθήκοντα του.
Εντωμεταξύ άρχισαν να καταλαμβάνουν τις θέσεις των Ελληνικών στρατευμάτων συμμαχικά στρατεύματα Στην Αθηναϊκή εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ» στις 8-10-1922 δημοσιεύθηκε η ακόλουθη είδηση:
«Εικόνα 2: Καραβάνι προσφύγων.»
Εντωμεταξύ άρχισαν να καταλαμβάνουν τις θέσεις των Ελληνικών στρατευμάτων συμμαχικά στρατεύματα Στην Αθηναϊκή εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ» στις 8-10-1922 δημοσιεύθηκε η ακόλουθη είδηση:
«Η Διασυμμαχική κατάληψις της Θράκης συνεπληρώθη χθές, εισελθόντος εις Αδριανούπολιν τάγματος Ζουαβών. Τα Ελληνικά στρατεύματα υπεχώρησαν εις γραμμήν ανατολικώς της Αρκαδιουπόλεως, η οποία εκκενούται σήμερον. Η μεταφορά των προσφύγων και του υλικού στρατού ενεργείται δια τετρακοσίων βαγονίων ημερησίως, αποτελούντων πέντε αμαξοστοιχίας ανόδου και ισαρίθμους καθόδου. Εις το Δεδεαγάτς, όπου συνεκεντρώθησαν υπερτριάκοντα χιλιάδες προσφύγων, κατέπλευσαν ατμόπλοια προς μεταφοράν των. Εις το Δεδεαγάτς απόψε φθάνει το Ελληνικόν Στρατηγείον. Ενταύθα πυρετωδώς εγκαθίστανται πρόσφυγες.»
Πράγματι στις 9 Οκτωβρίου 1922 αναχώρησε το Ελληνικό Στρατηγείο εκ Ραιδεστού για την Αλεξανδρούπολη. Μαζί με τα υποχωρούντα στρατεύματα άρχισαν να εγκαταλείπουν τις εστίες τους και οι κάτοικοι. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού έπρεπε να συγκεντρωθεί στους κεντρικούς σιδηροδρομικούς σταθμούς για να αναχωρήσει, αλλά η Εταιρία Ανατολικών Σιδηροδρόμων απέφυγε να χορηγεί βαγόνια με την πρόφαση ότι έπρεπε να προηγηθεί η μεταφορά του στρατού και του υλικού του. Έπειτα δεν δεχόταν να μεταφέρει πρόσφυγες αξιώνοντας να της καταβληθούν τα οφειλόμενα από προηγούμενες μεταφορές. Τότε η Γενική Διοίκηση κατόρθωσε να εξοικονομήσει χρήματα και να πληρώσει τα οφειλόμενα ενώ στις 9 Οκτωβρίου 1922 ανακοινώθηκε από την Κωνσταντινούπολη ότι αποφασίστηκε από τους Συμμάχους Αρμοστές η αποστολή ατμομηχανών και τροχαίου υλικού στην Ανατολική Θράκη προς βοήθεια και επίσπευση της εκκένωσης.
«Η Γεν. Διοίκησις Θράκης με τον κ. Κατεχάκην επι κεφαλής προσπαθεί να μετριάση δια παντός μέσου το κακόν, αλλά το κακόν είνε πολύ μεγάλον. Πέραν του Έβρου μέχρι Δεδεαγάτς και εκείθεν μέχρι Θεσσαλονίκης, δεξιά και αριστερά της σιδηροδρομικής γραμμής, μάζαι ανθρώπων συσσωρευμένων και κατακειμένων εν νεκροφανεία εντός των αγρών, ριγούντες, αναμένουν να τους παραλάβη ο σιδηρόδρομος ή ο θάνατος.» (Ε. Βήμα 13-10-1922).
«Εικόνα 3: Το ατμόπλοιο Βασιλευς Κωνσταντίνος με πρόσφυγες.»
Πολλοί από τους πρόσφυγες επιβιβάζονταν στο Δεδεαγατς σε πλοία για να μεταφερθούν αλλού. Στην εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» συνεχώς δημοσιεύονταν ειδήσεις με την άφιξη τέτοιων πλοίων στη Θεσσαλονίκη:
«Άφιξις προσφύγων - Κατέπλευσε χθες το ατμόπλοιον «Προποντις» προερχόμενον εκ Καβάλλας και κομίζον περί τους 300 πρόσφυγας. Επίσης κατέπλευσεν το μέγα ατμόπλοιον «Κωνσταντινούπολις» εκ Δεδεαγάτς με πολλάς χιλιάδας προσφύγων οίτινες δεν απεβιβάσθησαν εισέτι.» (ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 15-11-1922) ή «Άφιξις προσφύγων - Σήμερον κατέπλευσαν εις τον λιμένα μας τα κάτωθι επίτακτα ατμόπλοια: «Αντώνιος Γιαννουλάτος» προερχόμενον εκ Ραιδεστού με πρόσφυγας. «Υπεροχή» εκ Δεδεαγάτς με 600 πρόσφυγας. «Άγιος Γεώργιος» εκ Ραιδεστού. «Κέκεν» εκ Κων/πολεως με πρόσφυγας.» (ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 21-10-1922)
Στην πόλη μας κατέφθαναν εκτός από τους πρόσφυγες ξένοι δημοσιογράφοι και αντιπροσωπείες ξένων επιτροπών. Στο «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» της 16-10-1923 διαβάζουμε ότι
«Διήλθεν εκ Θεσσαλονίκης επιτροπή Άγγλων μεταβαίνουσα εις Δεδεαγατς μετά τροφίμων δυναμένων να επαρκέσωσιν εις 7.000 άτομα.»
Ενδεικτική του κλίματος που επικρατούσε είναι η ακόλουθη είδηση:
«ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΙΣ (Δεδεαγάτς) 17 Οκτωβρίου (Του ανταποκριτού μας) - Αφίχθησαν ο αντιπρόσωπος της Αμερικανικής προστασίας εν τη Εγγύς Ανατολή, και τα μέλη του Ηνωμένου Τύπου επισκεφθέντες μετά του νομάρχου κ. Ταζεδάκη τους πρόσφυγας. Ετηλεγράφησαν δια του ασυρμάτου εις Κωνσταντινούπολιν ν’αποσταλούν άλευρα σιδηροδρομικώς εις Δεδεαγάτς, φάρμακα και κλινοσκεπάσματα.Επίσης η επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών, εκ των συνταγματάρχου Κρίχτων, Κάοφμαν, Μοίνρο και Σελεβροβήκο, επεσκέφθη μετά του νομάρχου κ. Γρηγορίου και των τέως βουλευτών κ.κ Εξηντάρη και Παπαθανάση τας εγκαταστάσεις των προσφύγων. Συγκινηθέντες, ετηλεγράφησαν εις Κωνσταντινούπολιν αμέσως να αποσταλή υλικόν στεγάσεως, άλευρα και γάλακτα. Υπολογίζεται ότι διήλθον εκ Δεδεαγάτς πεντήκοντα χιλιάδες Θράκες. Υπολείπονται δε όπως διέλθωσιν ακόμη άνω των εκατό χιλιάδων. Οι λοιποί ανεχώρησαν θαλασσίως.Σιωπηρώς η προθεσμία της στρατιωτικής εκκενώσεως παρατείνεται ημέρας τινάς. Συμπληρωθέντος του εποικισμού των χωρίων Έβρου και Ροδόπης, άπαντες οι λοιποί χωρικοί κατευθύνονται εις Δράμαν και Θεσσαλονίκην, δυσχαιρενομένης της πορείας λόγω του καιρού και της ελλείψεως χόρτου και κτηνών. Συγκοινωνία εξακολουθεί προσκρούουσα εις δυσχερείας της Γαλλ.Σιδ.Εταιρείας και εις έλλειψιν ατμομηχανών.«Εικόνα 4: Πρόσφυγες δίπλα στα τραίνα.»
Συγκέντρωσις των σιτηρών διηυκολύνθη υπό των στρατιωτικών αυτοκινήτων. Ο στρατηγός κ. Μανέττας αφίχθη σήμερον μεταβαίνων εις Διδυμότειχον. Ο αρχιστράτηγος κ. Νίδερ διέθεσεν άπαντα τα μέσα του στρατεύματος προς ανακούφισιν των προσφύγων. Στενή πάντοτε υπάρχει συνεργασία μετά του κ. Κατεχάκη και των διοικητικών αρχών.» (Ε. ΒΗΜΑ 18-10-1922)
«Εικόνα 5: Ο υπουργός Περιθάλψεως,Υγιεινής και Πρόνοιας, Απόστολος Δοξιάδης, με μέλη επιτροπής εγκατάστασης προσφύγων και τοπικές αρχές σε καταυλισμό προσφύγων.»
Εντωμεταξύ στις 17 Οκτωβρίου επισκέφτηκε την πόλη μας και ο Απόστολος Δοξιάδης ο οποίος την περίοδο 1922-1924 διετέλεσε υπουργός του Υπουργείου Περιθάλψεως:
«ΑΛΕΞ/ΠΟΛΙΣ 18. Χθες την πρωίαν αφίκετο ενταύθα ο Υπουργός της Περιθάλψεως κ. Δοξιάδης μετά της ακολουθίας του, αφού εσταύθμευσεν εις Δράμαν. Αμέσως εδέχθη τας επιτροπάς Φερρών, Ξάνθης και Γκιουμουλτζίνης. Άυπνος και ακούραστος επελήφθη όλων των ζητημάτων των προσφύγων, συνεργασθείς με τας Αρχάς, την Επιτροπήν της Κοινωνίας των Εθνών και μετά του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού. Κατόπιν συνειργάσθη μετά του κ. Κατεχάκη, επειγόμενος να επιστρέψη εις Αθήνας, όπως συναντηθή μετά του κ. Νάνσεν επιστρεφόμενος εκ Κωνσταντινουπόλεως. Ο κ. Δοξιάδης θα επισκεφθή και την Καβάλλαν, ινα κανονίση και την εκει κατάστασιν των προσφύγων. Κατόπιν θα διέλθη εκ νέου εκ Θεσ/νικης, δια να συντονίση τας ενεργείας του μετά των περιφερειακών επιτροπών, τας οποίας καταρτίζη πανταχού. Εντεύθεν αναχωρεί πιθανώς αύριον.»
και παρακάτω
«Ο κ. Δοξιάδης κατήρτισε επιτροπήν κινήσεως εκ πολιτών, υπαλλήλων και βουλευτών. Η επιτροπή απέστειλλε συρμούς πλήρεις προσφύγων κατ’ευθείαν εις σημεία προκαταβολικώς ωρισμένα ένθα εντοπία επιτροπή παρέχει τας πρώτας βοηθείας. Τα μεταγωγικά μέσα της περιφερείας θα χρησιμοποιηθούν δια να μεταφέρουν προσφυγας εις καθορισμένα σημεία. Οι πρόσφυγες 40 Εκκλησιών, Αδριανουπόλεως και Ρεδεστού θα εποικισθούν εις Ροδόπην, Δράμαν και Καβάλλαν. Ο κ. Δοξιάδης συνειργάσθη μετά των κ. Φημερέλη, Τζηρίτη, Τουντζή και του Συνδέσμου Κυριών και δ/δων όστις θα ενισχυθή οικονομικώς ινα εξακολουθήση την δράσιν του. Επι πλέον ανετέθη εις τούτον η διανομή γάλακτος και ρουχισμού. Μικτή επιτροπή αξιωματικών και κυριών διενεργεί επιτάξεις οικημάτων ετέρα επιτροπή διενεργεί την εγκατάστασιν των προσφύγων εις την περιφέρειαν του Δεδεαγατς. Ο υγειονομικός επιθεωρητής Ελευθεριάδης εν συνεννοήσει μετά των Στρατιωτικών αρχών ανέλαβεν την εγκατάστασιν υγειονομικών σταθμών και νοσοκομείων προσφύγων. Ο κ. Δοξιάδης εξακολουθεί συνεχώς τας συνεργασίας του μετά των παραγόντων του τόπου.» (ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 19-10-1922).
«Εικόνα 6: Πρόσφυγες σε πλοίο.»
Την επόμενη ημέρα στην ίδια εφημερίδα διαβάζουμε:
«Λόγω της υπερσυγκεντρώσεως των προσφύγων κατερχομένων εκ των οδών Διδυμοτείχου προς Δεδεαγατς, ο Υπουργός κ. Δοξιάδης διέταξε 48ωρον αναστολήν των κινήσεων όπως επιτευχθή η αραίωσις των συγκεντρωθέντων ενταύθα προς την Αν. Μακεδονίαν και τους νομούς Ξάνθης και Γκιουμουλτζίνης. Η τοιαύτη επείγουσα απόφασις εκρίθη επιτακτική, καθόσον η υπερσυγκέντρωσις εις Δεδεαγατς εδημιούργει σοβαρούς επισιτιστικούς και υγιεινούς κινδύνους. Συγχρόνως εσχηματίσθη τοπική επιτροπή, ήτις ανέλαβε την κατανομήν των ερχομένων προσφύγων εις τας περιφερείας της Δυτικής Θράκης και της Αν. Μακεδονίας. Οργανούνται ειδικαί αμαξοστοιχίαι μεταφέρουσαι εις τους τόπους εγκαταστάσεως. Απεφασίσθη όπως οι πληθυσμοί του Νομού 40 Εκκλησιών και μέρος του Νομού Αδριανουπόλεως και των μεσογείων του Νομού Ραιδεστού, εγκατασταθούν εις πόλεις και χωρία και τσιφλίκια Μοναστηριακά του Νομού Γκιουμουλτζίνης, Δράμας και Σερρών. Εις την Επιτροπήν της αποστολής και κατανομής των προσφύγων συμμετέχουν οι πρώην πληρεξούσιοι Θράκης. Επίσης απεφασίσθη όπως εις τον σταθμόν Δεδεαγατς εγκατασταθή επιτροπή κυριών ήτις να παρέχη εις τους αφικνουμένους, είτε οδικώς, είτε Σιδ/κως ζωμόν μετά φαγητού και τείου. Ετέρα επιτροπή κυριών ανέλαβε την διανομήν ζακχάρως, καφέ, τείου, μακαρονίων, και ορίζης προς τους διαμένοντας πρόσφυγας εις Δεδεαγατς, δωρηθέντων υπό της Αμερικανικής Επιτροπής Περιθάλψεως. Επίσης ήρχισεν η λειτουργία του Γραφείου παροχής ασπρορούχων. Τρίτη επιτροπή κυριών ανέλαβεν όπως επισκέπτεται τας οικογενείας των προσφύγων, εξετάζη τας επειγούσας αυτών ανάγκας και καθιστά ενημέρους τας αρχάς και τας ξένας επιτροπάς. Κατόπιν συνεργασίας του αρχιστρατήγου Νίδερ μετά του υπουργού Δοξιάδου εκανονίσθη το ζήτημα της επιτάξεως οικιών και της κατανομής του πληθυσμού. Ο αρχιστράτηγος κ. Νίδερ παρέσχεν ταχέως μετά μεγίστης προθυμίας πάσαν δυνατήν βοήθειαν, συντελέσας εις την διευκόλυνσιν του έργου της προσφυγικής μετακινήσεως. Η υγιεινή κατάστασις απησχόλησεν τας αρχάς κατόπιν μακράς συνεργασίας του Υγειονομικού Επιθεωρητού κ. Ελευθεριάδου και του Αρχιάτρου Καναβάτσογλου. Η Στρατιά εχορήγησεν υλικόν και φάρμακα, ίδρυσε προσφυγικόν ιατρείον και πρόχειρον Νοσοκομείον. Απερχομένου του κ. Υπουργού αύριον εις Καβάλλαν, θα παραμείνει ενταύθα ανώτερος επόπτης επι των προσφυγικών υπηρεσιών της Ανατ. Και Δυτικής Θράκης. Ο Τμηματάρχης του Υπουργείου Περιθάλψεως κ. Θεοδωρίδης θα επιβλέψη δια την εκτέλεσιν των δ/γων και εγκυκλίων του κ. Υπουργού. Θεωρώ επάναγκες να επαναλάβω και σήμερον, ότι ιδιωτικαί και ξενικαί βοήθειαι πρέπει να ενισχύσωσι ταχέως την περίθαλψιν, άλλως πολλαί χιλιάδες προσφύγων στερούμεναι ειδών πρώτης ανάγκης, φαρμάκων και ρουχισμού θα υποστούν σκληρόν θάνατον εκ κακουχιών. » (ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 20-10-1922).
Η κατάσταση πλέον στην πόλη μας ήταν δραματική. Στο ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ στις 24-10-1922 διαβάζουμε από την ανταπόκριση του Μιχ. Ροδά:
«Αρκεί να μείνη κανένας δέκα ημέρας εις το Δεδεαγατς δια να γηράση κατά δέκα τουλάχιστον χρόνια. Όλοι πνίγονται εδώ κάτω από την προσφυγικήν συμφοράν. Χιλιάδες οικογενειών τρυπώνουν κάτω από τας αποσκευάς των και περνούν την νύκτα. Πολιορκούν τους φούρνους και τας πηγάς, παίρνουν την λάσπην και το θολό νερό και επανέρχονται εις τη κρύπτην των να ξεγελάσουν τον στόμαχόν των.»
«Εικόνα 7: Πρόσφυγες στα περιχωρα του Δεδεαγατς το 1922.»
Αλλά και ο ανταποκριτής του «Ηνωμένου Αμερικανικού Τύπου» ο οποίος γύρισε τη Θράκη περιέγραψε με τα μελανότερα χρώματα την τραγική κατάσταση που επικρατούσε. Η ανταπόκριση του αυτή δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» στις 24-10-1922 με τίτλο «Η ΑΝΙΣΤΟΡΗΤΟΣ ΘΡΑΚΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ»:
«Κατά την εν τη Δυτική Θράκη περιοδείαν μου ευρέθην προ δυστυχίας φρικωδεστάτης. Πρόσφυγες πανικόβλητοι ευρίσκονται άλλοι ασφυκτικώς εντός βαγονίων, άλλοι επι κλιμάκων και υπεράνω βαγονίων. Τοιούτος συνωστισμός προκαλεί κατά μέσον όρον τέσσαρας θανάτους εις έκατον συρμόν από Καραγάτς μέχρι Θεσσαλονίκης. Εντός των βαγονίων συμβαίνουσι πολλοί πρόωροι θάνατοι και γεννήσεις. Σύζυγος πρόσφυγος φονευθέντος εν Μ. Ασία τεκούσα δίδυμα έρριψε αυτά εκ του παραθύρου, ριφθείσα κατόπιν και η ιδία. Παρα τας περί ασφαλείας διαβεβαιώσεις των Συμμαχικών επιτροπών, ολίγαι μόνον εκατοντάδες Ελλήνων παραμένουσιν ακόμη εν Ανατολική Θράκη. Από εβδομήκοντα πέντε χιλιάδες τόννων σίτου ανήκοντος εις Έλληνας εσώθησαν μόνον 6 χιλιάδες. Η διαρπαγή και η λεηλασία των ελληνικών οικιών της Ανατολικής Θράκης υπό των Τούρκων εξακολουθούσι. Το Δεδεαγάτς είνε η κυρία έδρα της δυστυχίας, το θέαμα της οποίας προκαλεί τα δάκρυα και του πλέον ασυγκινήτου ανθρώπου. Οι μόνιμοι κάτοικοι του Δεδεαγάτς ανερχόμενοι εις 6 χιλιάδας είνε ηναγκασμένοι σήμερον να δέχωνται εντός της πόλεως δέκα χιλιάδας πρόσφυγας, ενώ αφ’ετέρου οκτώ χιλιάδες διαιτώνται εις σκηνάς τοποθετημένας εις έδαφος λασπώδες. Εκάστη σκηνή στεγάζει τρεις οικογενείας κατά μέσον όρον. Οπουδήποτε ευρεθή η λέξις Αμερική προκαλεί συγκλονιστικήν συγκίνησιν. Έκαστος πρόσφυξ αναμένει εξ Αμερικής μετά πεποιθήσεως την σωτηρίαν αυτού όσον και της οικογενείας του από του επικειμένου λιμού μέχρις ότου καταστή ικανός να αυτοσυντηρηθή.»
Ακολουθώντας τους πρόσφυγες και η Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος μετέφερε τα υποκαταστήματα της από την Ανατολική Θράκη στην πόλη μας. Η σχετική ανακοίνωση δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ»:
«Η ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ δηλοποιεί ότι τας υπηρεσίας των εν τη Ανατολική Θράκη Υποκαταστημάτων αυτής, Αδριανουπόλεως, Ραιδεστού, Σαράντα Εκκλησιών και Καλλιπόλεως, μετέφερε και εγκατέστησεν εν Δεδεαγατς, όπου δεον ν’απευθύνωνται πάντες οι έχοντες δοσοληψίας και συναλλαγάς μετ’αυτών. Εν Αθήναις τη 12η Νοεμβρίου 1922».
Και ενώ το Δεδεαγατς ήταν γεμάτο πρόσφυγες στο διπλωματικό στίβο γινόταν σκληρή μάχη. Στο «ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ» της 1-12-1922 διαβάζουμε με τίτλο:
«Η ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ ΘΑ ΚΑΤΑΛΑΒΗ ΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΤΟΝ ΛΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ»: «ΠΑΡΙΣΙΟΙ, 30 Νοεμβρίου.(Του ανταποκριτού μας).- Ο Βούλγαρος πρωθυπουργός εδήλωσε προς συντάκτην του «Νέου Ελευθέρου Τύπου» της Βιέννης, ότι η Βουλγαρία διατελεί εις πλήρη συμφωνίαν μετά της Τουρκίας και είνε αποφασισμένη να καταλάβη δια της βίας το Δεδεαγάτς, εν η περιπτώσει η Ελλάς ηρνείτο να της εκχωρήση τον λιμένα τούτον. Ο Σταμπολίνσκυ προσέθεσεν ότι η Βουλγαρία ουδαμώς είνε διατεθειμένη να μετάσχη του Βαλκανικού συνασπισμού, τον οποίον προτείνουν οι γείτονές της.»
Βέβαια μέσα σε όλη τη ζοφερή κατάσταση στις 15 Δεκεμβρίου του 1922 γιορτάστηκε στην πόλη μας η ονομαστική εορτή του Ελευθερίου Βενιζέλου, με δεξίωση που παρατέθηκε στο Ξενοδοχείο «Αμερική», υπό τη διεύθυνση Σπύρου Καραμανλή, το οποίο σύμφωνα με τον Α. Κριτού βρισκόταν στη γωνία των οδών Λ. Δημοκρατίας και 14ης Μαΐου, ιδιοκτησίας Χατζή Σαφέτ Βέη μετέπειτα Ξενοδοχείο «Αλεξανδρούπολις». Διαβάζουμε λοιπόν σε σχετικό άρθρο με τίτλο «ΕΙΣ ΤΟ ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ» με συντάκτη κάποιον που υπογράφει με το όνομα ΘΡΑΚΙΚΟΣ στη εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» της 20-12-1922:
«ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ 16 Δ/βριου 1922- Ύστερα από τας θλίψεις και τας πικρίας των τελευταίων μηνών, η πόλις του Δεδεαγάτς διήλθε χθες μίαν ημέραν χαράς και διασκεδάσεων. Επανηγύριζεν την ονομαστικήν εορτήν του Ελευθερίου Βενιζέλου ... Από πρωίας τα καταστήματα ήσαν κλειστά και σημαιοστολισμένα. Την 10ην π.μ. ετελέσθη εις τον Μητροπολιτικόν ναόν η επίσημος δοξολογία εις την οποίαν παρέστησαν πάσαι αι Αρχαί, πολιτικοί και στρατιωτικοί της πόλεως, ο αναπληρών τον Αρχιστράτηγον κ. Γαργαλίδην μετα του Επιτελάρχου του κ. Καλογερά, οι αξιωματικοί της φρουράς και πλήθος πολύ κόσμου, αμφοτέρων των φυλών. Ο δικηγόρος κ. Ζ. Λεφάκης έπλεξε δι’ωραίου και συντόμου λόγου το εγκώμιον του εορτάζοντος και εξεδήλωσε τας ελπίδας τας οποίας το χειμαζόμενον σήμερον έθνος στηρίζει προς εκείνον. Επηκολούθησαν ζωηραί ζητοκραυγαί υπέρ του Βενιζέλου, της Επαναστάσεως και του Στρατού, και ο κόσμος διελύθη, σκορπισθείς εις πυκνούς ομίλους ανα την πόλιν. Αι διάφοραι οργανώσεις και πολίται πολλοί, μετέβησαν εις το τηλεγραφείον και απέστειλαν θερμά συγχαρητήρια εις την Λωζάνην προς τον εορτάζοντα. Όμιλοι εορταστών από πολίτας και στρατιωτικούς, με σεμνότητα χαρακτηριστικήν διεσκέδαζον εις τα διάφορα κέντρα και τας εξοχάς καθ’όλην την ημέραν.«Εικόνα 8: Το κτήριο του Χατζή Σαφέτ Βέη που στέγαζε το ξενοδοχείο Αμερική το 1922.»
Την εσπέραν παρετέθη εις τας ευρυχώρους αιθούσας του Ξενοδοχείου «Αμερικήν» λαϊκόν δείπνον, οργανωθέν υπό επιτροπής. Οβελίαι αμνοί και η αθάνατος ελληνική ρετσίνα απετέλουν το «μενού».Τραπέζι ελληνικότατον, ως το ωνόμασεν ένας συνδαιτημών. Παρεκάθησαν εις τούτο ο Επιτελάρχης της Στρατιάς Συντ/ρχης Καλογεράς, ο Φρούραρχος επίλαρχος Μπενηψάλτης, πολλοί αξιωματικοί, ο Διευθυντής της Νομαρχίας κ. Μαυρόπουλος, ο Δήμαρχος κ. Αλτιναλμάζης, έμποροι, επιστήμονες, άνθρωποι των γραμμάτων και άνθρωποι του λαού. Το φαγοπότι διεξήχθη με ευθυμίαν και όρεξιν μεγάλην. Ο ιατρός κ. Σαμοθράκης εις ωραίαν πρόποσιν υπέρ του εορτάζοντος ύμνησε και το έργον της σημερινής επαναστάσεως, ειπών ότι αύτη απετέλεσεν ήδη ένα μεγάλον σταθμόν της εθνικής μας ιστορίας. Ακολούθως ωμίλησεν ο Διευθυντής της Νομαρχίας κ. Μαυρόπουλος ...Ζητωκραυγαί υπέρ της επαναστάσεως, του στρατού και του Βενιζέλου διεδέχθησαν τους τελευταίους λόγους του κ. Μαυροπούλου. Ευθύς αμέσως, απαντών τρόπον τινά, εις τους δύο αγορητάς, ωμίλησεν ο Επιτελάρχης της Στρατιάς Συντ/χης κ. Καλογεράς ... Τους λόγους του κ. Καλογερά εκάλυψαν παταγώδη χειροκροτήματα και ζωηρόταται ζητωκραυγαί υπέρ της Επαναστάσεως, του στρατού και των αρχηγών του. Κατόπιν ο επιθεωρητής των σχολείων και εφ. Υπολοχαγός κ. Λαγοεμιτζάκης, εξηγών, ούτως ειπείν, την σημασίαν της εορτής είπε τα εξής ... »
Στα μέσα Δεκεμβρίου 1922 ο Διοικητής της Στρατιάς Θράκης Αντιστράτηγος Νίδερ παραιτήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον μέχρι τότε Υπουργό των Στρατιωτικών Θεόδωρο Πάγκαλο, ο οποίος συνέχισε με εντατικούς ρυθμούς την οργάνωση της Στρατιάς πλέον του Έβρου. Παράλληλα κατασκευάζονται στην πόλη μας προσφυγικοί συνοικισμοί. Στην εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» με τίτλο «ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΙΝ» δημοσιεύθηκε στις 30-1-1923 ένα άρθρο από κάποιον που υπογράφει ως ΔΕΔΕΑΓΑΤΣΙΑΝΟΣ:
«ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ, 23 Ιανουαρίου. -Μια τελετή απλή, σεμνή και συγκινητική, εγένετο χθες εις την πόλιν μας. Ετελέσθησαν τα εγκαίνια του νέου συνοικισμού των ναυτικών προσφύγων, ο οποίος ανηγέρθη εις το δυτικόν άκρον της πόλεως, πλησίον της θαλάσσης. Ως είνε γνωστόν, η Κυβέρνησις, μετά τον πρώτον σάλον του κατακλυσμού των προσφύγων και την «όλως πρόχειρον στέγασιν αυτών, μεριμνά δια την οριστικήν και άνετον εγκατάστασιν των δυστυχών τούτων, αναλόγως της τάξεως και του επαγγέλματος των. Δεν γνωρίζομεν τι έχει γίνει εις τα άλλα κέντρα, ενταύθα όμως η προσπάθεια αύτη του Κράτους, χάρις εις την εξαιρετικήν δραστηριότητα των αρμοδίων υπαλλήλων, εσημείωσε μίαν περιφανή πρόοδον. Τέσσαρες συνοικισμοί με περισσοτέρας των 200 οικιών έκαστος, έχουν κτιστεί ήδη πλησίον του Δεδεαγάτς, δια τους πρόσφυγας. Δύο γεωργικοί, εις δι’αστικάς οικογενείας και είς δια τους ναυτικούς. Και εξακολουθούν να κτίζωνται νέαι οικίαι και να εγκαθίστανται διαρκώς προσφυγικαί οικογένειαι. Και οι συνοικισμοί αυτοί δεν αποτελούνται από προχείρους καλύβας η απλά στέγαστρα. Είναι πολίχναι αληθιναί κτισμέναι με ρυθμόν και σχέδιον. Δεν λείπουν ούτε αι πλατείαι, ούτε το σχολείον, ούτε η εκκλησία. Σπίτια με ξυλίνους σκελετούς και πλίνθους, από τέσσαρα δωμάτια έκαστον, κανονικά και κομψά, μικρά μέγαρα. Αρχικώς στεγάζονται ανα δύο οικογένειαι είς έκαστον, μετά την αποπεράτωσιν όμως των οικημάτων θα είνε έν δι’εκάστην οικογένειαν.Ο συνοικισμός των ναυτικών υπερέχει των άλλων, λόγω της θέσεως του. Είνε εις την προέκτασιν του δυτικού άκρου της πόλεως και πρό της θαλάσσης. Μία πλατεία λεωφόρος χωρίζει τας κομψάς οικίας από τους μικρούς βράχους, που δέρνουν τα κύματα. Μία εξέδρα εμπρός εις την θάλασσαν, εις την οποία θα τραβούν το κρασάκι των οι κουρασμένοι ναυτικοί, και η οποία ασφαλώς θα γίνη το καλύτερον θερινόν κέντρον του Δεδεαγάτς, δίδει εις τον συνοικισμόν μίαν όψιν ευρωπαϊκής πόλεως. Ενταύθα εγκαθίστανται οι ναυτικοί πρόσφυγες της Αίνου, των Δαρδανελλίων, του Πόντου και των άλλων μερών. Όλων των οικιών αι προσόψεις είνε προς την θάλασσαν. Απέναντι φαίνεται η Αίνος, εις το βάθος τα Δαρδανέλλια, και πολύ βαθύτερα μαντεύει τις τον Πόντον. Έτσι κάθε στιγμή οι πικραμένοι πρόσφυγες θα βλέπουν την θάλασσαν και θα ατενίζουν με ελπίδα τον τόπον των.Η τελετή της εγκαταστάσεως ήτο πολύ συγκινητική. Είχον προσέλθη άπασαι αι αρχαί της πόλεως πολιτικαί και στρατιωτικαί, και αρκετός κόσμος. Οι ναυτικοί πρόσφυγες, θαλασσοδερμένοι και ηλιοκαυμένοι όλοι οικογενειακώς. Ο Μητροπολίτης Γερβάσιος βοηθούμενος από τους ιερείς των προσφύγων έψαλλον τον αγιασμόν. Οι θαλασσινοί ασκεπείς με δακρυσμένα μάτια παρακολουθούν την τελετήν. Βλέπουν τα ωραία νέα σπίτια των ο νούς των όμως πετά εις τας πτωχικάς καλύβας του τόπου των. Μετά τον αγιασμόν ο Σεβασ. Μητροπολίτης ομιλεί εμπνευσμένα δια το έργον της Κυβερνήσεως όσον αφορά την προστασίαν των προσφύγων. Προτρέπει να ελπίζωμεν εις την Επανάστασιν και να πιστεύωμεν εις το μέλλον. Ακολούθως ο Δήμαρχος της πόλεως κ. Αλτιναμάζης με ωραίους λόγους χαιρετά τους νέους πολίτας του Δήμου του, εκφράζει την στοργήν αυτού και των πολιτών προς τους ατυχείς αυτούς συνιστών νομιμοφροσύνην και εργατικότητα και προτρέπει να μη λησμονήσωσι ποτέ τας παλαιάς των οικίας διότι θα υπάγουν πάλιν εις αυτάς, διότι αυτό θέλει η ελληνική ψυχή. Ζητωκραυγαί υπέρ του Έθνους, της Επαναστάσεως και του Στρατού εκάλυψαν τους τελευταίους λόγους του κ.Δημάρχου και η σεμνό τελετή έληξεν. Δεν θα εξάρωμεν το έργον ούτε της Κυβερνήσεως ούτε της Γεν.Διοικήσεως Θράκης δια την μέριμναν των υπέρ των προσφύγων. Είνε γνωσταί αι εξαιρετικαί φροντίδες και αι μεγάλαι δαπάναι υπέρ του σκοπού αυτού. Ανάγκη όμως να εξαρθή η εργατικότης και η αυταπάρνησις των υπαλλήλων των εντεταλμένων την εκτέλεσιν των αποφάσεων. Η εργασία η οποία έγινεν εις το Δεδεαγάτς δια την στέγασιν των προσφύγων ασφαλώς δεν έχει γίνει εις άλλα μέρη. Οφείλεται δι αύτη εις την δραστηριότητα του διευθυντού του ενταύθα τμήματος του Εποικισμού κ. Μαγκληκέα και του βοηθού του κ. Θεοδωρίνου κ.λ Οι συνοικισμοί είνε έργα του ακούραστου αυτού ανθρώπου. Εντός μηνός έκτισε πόλεις ολοκλήρους. Δια τούτο μετά το τέλος της τελετής ο Μητροπολίτης. ο Νομάρχης, ο Μέραρχος, ο Δήμαρχος και όλοι οι παρευρεθέντες έσφυγξαν την χείρα του Μαγκλήκεα και τον συνεχάρησαν θερμότατα δια το έργον του.»
«Εικόνα 9: Ο Αμερικανικος ερυθρος σταυρος στη Θράκη.»
Η πόλη ανασυγκροτείται σιγά σιγά όμως δεν ξεχνά και τους πεσόντες που άφησαν πίσω τους οι πρόσφυγες. Στην εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» στις 11-2-1923 διαβάζουμε:
«ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΙΝ ΚΑΤΑΝΥΚΤΙΚΟΝ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ & ΑΡΜΕΝΙΩΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΘΗΡΙΩΔΙΑΣ -ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΙΣ, 7 Φεβρουαρίου- Επιβλητικόν ετελέσθη ενταύθα μνημόσυνον την παρελθούσαν Πέμπτην 2αν Φεβρουαρίου υπό της Αρμενικής Κοινότητος Αλεξανδρουπόλεως υπέρ των θυμάτων της τουρκικής θηριωδίας Ελλήνων τε και Αρμενίων. Άπειρον πλήθος εξ αμφοτέρων των εθνικοτήτων κατέκλυσε την Αρμενικήν εκκλησίαν και μετά θρησκευτικής κατανύξεως παρηκολούθησε την τελετήν, εις ην προσκληθείς έλαβε μέρος και ο Ελληνικός κλήρος, χοροστατούντος του Σεβ. Μητροπολίτου ημών κ. Γερβασίου, όστις μετά την τελετήν δια καταλλήλου λόγου έπλεξε το εγκώμιον των ηρώων των πεσόντων υπέρ της ελευθερίας της Αρμενίας και του Χριστιανισμού, τονίσας συνάμα και την ζωτικότητα της Αρμενικής φυλής, ήτις επί αιώνας όλους διήλθεν υπό βάρβαρον ζυγόν μετά των φρικτοτέρων δοκιμασιών, χωρίς να μειωθή ο πατριωτισμός και η προς την ελευθερίαν τάσις αυτής. Λίαν επίκαιρον λόγον εξεφώνησε και ο Δήμαρχος Αλεξανδρουπόλεως κ. Αλτιναλμάζης, όστις δι’ολίγων εξιστόρησε τας κατά τόπους και καιρούς σκληράς δοκιμασίας των Αρμενίων, προξενήσας την δικαίαν πάντων συγκίνησιν ... Και η επιμνημόσυνος τελετή έληξε με τας ευχάς όλων υπέρ της ταχείας αποκαταστάσεως της δικαίας ειρήνης και την στενήν συμβίωσιν των δυο λαών, των από αιώνων συνδεδεμένων. Δ. Εφραιμίδης.»
Μέσα στην όλη αναστάτωση η πόλη οργανώνεται και κοινωνικά και ιδρύεται το εμπορικό επιμελητήριο ενώ σύλλογοι βοηθούν στο έργο της αποκατάστασης των προσφύγων:
«ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΙΣ 16. Ευχαρίστως πληροφορούμεθα την ίδρυσιν Εμπορικού Επιμελητηρίου εν τη πόλει ταύτη. Γενομένων εκλογών εξελέγησαν μέλη αυτού οι κ.κ. Δημήτριος Ζαφειριάδης, Κωνσταντίνος Τζιρίτης, Γεώργιος Φωτιάδης, Μιχαήλ Κανέτσος, Κωνσταντίνος Ζωίδης, Σταύρος Κατσούλης, Κωνσταντίνος Ιωαννίδης, Αλέξανδρος Παναγιώτου, Τριαντάφυλλος Τριανταφύλλου, Θωμάς Γραμματίκης, Κλέων Παπασταύρου, Αγκόπ Ασταροξιάν, Δημήτριος Πλιάουζερ. Γενομένων δι’αρχαιρεσιών εξελέγησαν: Πρόεδρος Μανουήλ Φιμερέλλης, Αντιπρόεδρος Κωνσταντίνος Τζιρίτης, Γεν. Γραμματεύς Δημήτριος Ζαφειριάδης, Ταμίας Κωνσταντίνος Καρακώτσος, Διαιτητική δε επιτροπή Γεώργιος Φωτιάδης, Μιχαήλ Κανέτσος, Κωνσταντίνος Ζωίδης. Παραιτηθέντος του κ. Δημητρίου Ζαφειριάδου εκ της διαιτητικής επιτροπής υπέρ του κ. Γεωργίου Φωτιάδου ισοψηφίσαντος αυτώ.Γενομένων των ετησίων αρχαιρεσιών του διοικητικού Συμβουλίου του Συνδέσμου Κυριών και Δεσποινίδων Αλεξανδρουπόλεως του πολλαπλάς υπηρεσίας προσφέραντος εις την πόλιν μας κατά την διέλευσιν των προσφύγων αδελφών μας Ανατολικής Θράκης και Μικράς Ασίας και αόκνως και αποτελεσματικώς εργαζομένου σήμερον εις την Περίθαλψιν και ανακούφισιν των προσφύγων μας. Εξελέγησαν: Πρόεδρος Μαρία Φιμερέλλη, αντιπρόεδρος Μαργίτσα Αποστολίδου, Σύμβουλοι δε, Φωτεινή Ζαφειριάδου, Πηνελόπη Παππαθανασίου, Μαρία Τουνδζή, Καλλιρόη Δελημιχάλη, Μαρία Σαμοθράκη, Ελένη Κριτού.» (ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 18-3-1923)
Ενώ οι διαπραγματεύσεις για τους όρους της ειρήνης πλησίαζαν στο τέλος η πειθαρχία στη Στρατιά του Έβρου παρέμενε αυστηρή. Έτσι στο «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» της 24-6-1923 διαβάζουμε:
«ΕΠΕΡΑΤΩΘΗΣΑΝ ΑΙ ΑΝΑΚΡΙΣΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΩΝ ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΩΝ - Ο αρχηγός της επαναστάσεως κ. Πλαστήρας ανεκοίνωσε χθες προς συντάκτην μας ότι αι διαταχθείσαι ανακρίσεις εναντίον 3-4 αξιωματικών του μετώπου δι’αντιπειθαρχικά παραπτώματα επερατώθησαν. Οι ενλόγω αξιωματικοί παρεπέμφθησαν εις πειθαρχικόν συμβούλιον. Πληροφορούμεθα σχετικώς ότι αι ανακρίσεις είχον διαταχθή παρά του τεως Αρχηγού του στρατού κ. Παγκάλου, όστις είχε διατάξει και την προφυλάκισιν των εν λόγω αξιωματικών εις Δεδεαγατς. Ο κ. Πλαστήρας, μεταβάς επί τούτω εις Δεδεαγατς, εξήτασε την δικογραφίαν και ενέκρινε την πειθαρχικήν δίωξιν των αξιωματικών, μεταξύ των οποίων είνε και ο συνταγματάρχης κ. Σπυρίδωνος και ο ταγματάρχης κ. Μάρκου.»
«Εικόνα 10: Ο Πλαστήρας στην Αλεξανδρούπολη το 1923.»
Η συνθήκη της Λωζάνης (11 Ιουλίου 1923) κλείνει οριστικά την τραγωδία και επικυρώνει την οδύσσεια της άφιξης των προσφύγων εξαιτίας της ανταλλαγής των πληθυσμών, που είχε αρχίσει με το Σύμφωνο για την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας της 30ής Ιανουαρίου 1923, και τις δυσκολίες της ρίζωσης και κοινωνικής ένταξης στο σώμα της Ελλάδας, αφού οι «ανταλλάξιμοι» εκατέρωθεν δεν είχαν το δικαίωμα της επιστροφής στις πατρογονικές εστίες. Το Ελληνικό κράτος εξαιτίας της Μικρασιατικής εκστρατείας είναι εξαντλημένο οικονομικά και είναι υποχρεωμένο να θρέψει, να στεγάσει, να περιθάλψει, να τονώσει ηθικά και να εντάξει κοινωνικά 1.500.000 Μικρασιάτες πρόσφυγες.
Μετά την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης και την αποκατάσταση της ειρήνης άρχισαν να απολύονται και οι έφεδροι όπως διαβάζουμε στην εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» της 2-8-1923:
«Έτερα τηλεγραφήματα εκ Δεδεαγατς προς το Επιτελείον αναφέρουν ότι απέπλευσαν εκείθεν τα ατμόπλοια «Αρχιπέλαγος» με 2.200 εφέδρους κατευθυνομένους εις Ναύπλιον και «Παντελής» με 1.300 εφέδρους δια Πάτρας. Το ατμόπλοιον «Ερμής» θα αποπλεύση εκ δεδεαγατς την μεσημβρίαν κατευθυνόμενον εις Πρέβεζαν με 500 εφέδρους» και παρακάτω «Ήδη απέπλευσαν εκ Δεδεαγατς και Θεσσαλονίκης αρκετά ατμόπλοια με απολυομένους δια τας εστίας των.»
Εκτός όμως από την αποκατάσταση των προσφύγων, το Ελληνικό κράτος είχε να αποκαταστήσει στην περιοχή μας και την ασφάλεια γιατί στην εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» στις 28-8-1923 διαβάζουμε:
«ΑΙ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΑΙ ΣΥΜΜΟΡΙΑΙ ΕΞΩΘΕΝ ΤΟΥ ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ - Κατά τηλεγράφημα εκ Δεδεαγατς, πολυμελείς Βουλγαρικαί συμμορίαι ενεφανίσθησαν από τινων ημερών έξωθι της πόλεως. Αι εκεί αρχαί εζήτησαν ενίσχυσιν της υπαρχούσης δυνάμεως της χωροφυλακής δι’ανδρών του πεζικού, ήτις και εγένετο.»
Στις 22 Οκτωβρίου 1923, τρεις μόλις μέρες μετά την προκήρυξη από την επαναστατική κυβέρνηση βουλευτικών εκλογών για τις 16 Δεκεμβρίου 1923, ξέσπασε στρατιωτικό κίνημα με ηγέτες τους Υποστρατήγους Γεώργιο Λεοναρδόπουλο και Παναγιώτη Γαργαλίδη και το Συνταγματάρχη Γ. Ζήρα. Οι κινηματίες που προσκαλούσαν την Επαναστατική Κυβέρνηση να διαλυθεί, είχαν κατορθώσει να προσεταιριστούν τις περισσότερες στρατιωτικές μονάδες στη Μακεδονία και τη Θράκη. Από την αναστάτωση που προκλήθηκε στη χώρα δεν έμεινε αμέτοχη η πόλη μας:
«ΕΙΣ ΤΟ ΔΕΔΕΑΓΑΤΣΟ Ταγματάρχης Βασιλείου διοικητής του 46 Συν/τος κατέλαβε την Δευτέραν πρωί το λιμεναρχείον και τον ασύρματον του Δεδεαγάτς δηλώσας, ότι ενεργεί ως αντιπρόσωπος των στασιαστών στρατηγών. Ουδεμία αντίστασις αντετάχθη και ο λαός παρηκολούθησεν ψυχραίμως την ενέργειαν του ρηθέντος ταγματάρχου. Προς το εσπέρας ο ταγματάρχης Βασιλείου ευρισκόμενος εις τον ραδιογραφικόν σταθμόν εδέχθη τηλεγράφημα του ασυρμάτου των Αθηνών κοινοποιούντος την αποτυχίαν του στασιαστικού κινήματος. Μόλις το ραδιοτηλεγράφημα τούτο ελήφθη ο «κατακτητής» απεχώρησε μετά των υπ’αυτών τμημάτων. Ο λαός Δεδέαγατς απαλλαγείς της πιέσεως των στασιαστών συνήλθεν εις ογκώδες συλλαλητήριον διακηρύξας την αφοσίωσιν του προς την Επανάστασιν. Εις το Σουφλί επεκράτησεν απόλυτος τάξις.» (ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 25-10-1923)
Συμπερασματικά για να μιλήσουμε με αριθμούς παραθέτουμε ένα απόσπασμα που αφορά την περιφέρεια Αλεξανδρούπολης από το Λεύκωμα Θρακης - Μακεδονιας 1932 του εκδότη Δρακόπουλου, στο οποίο υπάρχει η μελέτη του ΝΙΚ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ (ΤΕΩΣ ΠΡΟΪΣΤΑΜΕΝΟΥ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ Δ.Ε.Θ) αναφορικά με το προσφυγικό πρόβλημα:
Αριθμός ανεγερθέντων συνοικισμών 62
Εγκατεστημέναι οικογ. 5.073 άτομα 21.950
ήτοι κατά προελεύσεις:
Θρακών οικογ. 2.807 άτομα 12.522
Μικρασιατών οικογ. 714 άτομα 2.924
Ποντίων οικογ. 547 άτομα 2.160
Καυκασίων οικογ. 227 άτομα 923
εκ Βουλγαρίας οικογ. 359 άτομα 1.562
διάφοροι οικογ. 419 άτομα 1.829
Εκ τούτων τυγχάνουσι 936 κτηνοτρόφοι, 39 αλιείς, 13 κηπουροί, 42 ποιμένες, 24 σηροτρόφοι, 15 μυλωθροί, 38 ιερείς και διδάσκαλοι, 140 μικροεπαγγελματίαι οι δε λοιποί καθαρώς γεωργοί.
ΠΑΡΑΧΩΡΗΘΕΙΣΑΙ ΓΑΙΑΙ Κατά λόγον ποιότητος
καλλιεργήσιμοι
δια πρωϊμων και οψίμων 64.072
εν αγραναπαύσει χέρσοι 55.323
μη καλλιεργήσιμοι
ορειναί ή πετρώδεις 205.000
βαλτώδεις ή πλημμυρίζουσαι 15.000
Σύνολον 339.395
Κατά λόγον προελεύσεως
Ανταλλαξ. Τουρκικών 126.565
Ανταλλαξ. Βουλγαρικών 210.080
εξ απαλλοτριώσεων 1.500
εξ επιτάξεων 1.200
Δημοσίου 50
ΟΙΚΗΜΑΤΑ
νέα 1.627
παλαιά εκτιμηθέντα κλπ. 3.261
σύνολον 4.888
Με μια τραγωδία λοιπόν σημαδεύτηκε η πόλη μας στα πρώτα της βήμα του ελεύθερου βίου της ύστερα από την ενσωμάτωση της στον εθνικό κορμό: το δράμα των χιλιάδων προσφύγων εξαιτίας της Μικρασιατικής καταστροφής. Χάρη όμως στις προσπάθειες των κατοίκων της και ιδίως των προσφύγων που προσαρμόστηκαν στο νέο τους περιβάλλον, ξεπεράστηκαν οι αντιξοότητες και η πόλη κατόρθωσε να αναπτυχθεί. Μόνο στους παλαιότερους πλέον θυμίζουν κάτι οι λέξεις «Τσιμεντένια», «Καραγατσιανά» και «Απολλωνιάδα», που παραπέμπουν στους προσφυγικούς συνοικισμούς της εποχής εκείνης.
ΠΕΤΡΟΣ Γ. ΑΛΕΠΑΚΟΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ
ΠΗΓΕΣ:
1. αρχείο εφημερίδων «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», «ΕΜΠΡΟΣ» και «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ»
2. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΕΙΣ ΘΡΑΚΗΝ (1919-1923), Δ/ΝΣΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ
3. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Εκδοτικής Αθηνών
4. φωτογραφικό αρχείο ΕΛΙΑ και Greek genocide.org
5. φωτοαρχείο Γεωργίου. Π. Αλεπάκου