(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο φύλλο 15388 Ιανουάριος 2015 της εφημερίδας ‘ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΘΡΑΚΗ’)
Από έκθεση που διασώζεται στο Αρχείο της Βιβλιοθήκης της Βουλής, με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1883, απευθυνόμενη προς την Εκπαιδευτική και Φιλανθρωπική Αδελφότητα στην Κωνσταντινούπολη, ο αινίτης Νικόλαος Γ. Χατζόπουλος μας λέει για την πόλη μας την εποχή εκείνη:«... Αρτισύστατος κωμόπολις εμπορική παράλιος και ο τελευταίος των εν τη Νοτιοδυτική Θράκη Σιδηροδρόμων σταθμός. Έχει τανύν 450-500 νεοδμήτους οικοδομάς και περί τας 1.500-2.000 ψυχάς. Οικογενείας δε μονίμους οικούσας εις Δεδέαγατς περί τας 100-120 προερχομένας εκ διαφόρων μερών και εθνικοτήτων και διαφόρων ιδεών, ηθών και εθίμων. Τανύν υπερισχύει εκείσε ο Ελληνισμός... Έχει νυν η εν Δεδέαγατς Ελληνική Κοινότης Εκκλησίαν ξυλίνης οικοδομής, λιθόκτιστον Δημοτικήν Σχολήν, εν η φοιτώσι περί τα 100-120 παιδία, εν οις και 20-25 θήλεα. Ανήγειρε δε και έτερον ευρύ κτίριον λίθινον προορισμένον διά Παρθεναγωγείον ...».
Σε οδηγό του 1884 πληροφορούμαστε ότι η πόλη μας είχε 2 ελληνικά σχολεία, 1 τουρκικό σχολείο θηλέων και 1 τουρκικό σχολείο αρρένων. Είναι επίσης γνωστό ότι γύρω στα 1888 περίπου στο σαντζάκι του Δεδέαγατς (Dedeagatch) υπάρχουν 103 τζαμιά, δύο μεστζίτια, δύο μεντρεσέδες (Γυμνάσια θρησκευτικής εκπαίδευσης), 111 Δημοτικά, 12 μοναστήρια δερβίσηδων (τεκκέδες), 81 εκκλησίες και μοναστήρια, 6 λουτρά, 1.595 καταστήματα, 69 φούρνοι, 22 χάνια, 340 μύλοι, 3 εργοστάσια αλεύρων και 20 τσιφλίκια (giftliks).
«Το μικρό Τζαμί με το Οθωμανικό ιεροδιδασκαλείο γύρω στο 1900.»
Τα πρώτα λοιπόν σχολεία του Δεδέαγατς πρέπει κατά τη γνώμη μου να βρισκόταν μέσα στον αυλόγυρο του ναού του Αγ. Νικολάου. Ήταν δηλαδή στον ίδιο χώρο που όριζαν οι κανονισμοί επί Τουρκοκρατίας (το σχολείο στον ίδιο περίγυρο της Εκκλησίας).
«Η πλατεία της Μητρόπολις & η Λεονταρίδειος σχολή αρρένων.»
«Το ιστορικό παράρτημα που λειτούργησε ως σχολείο αρρένων.»
«Το Κολέγιο Αγ Φραγκίσκου Βενιζέλου & Μοσχονησίων.»
«Το καπνομάγαζο το 1924.»
«Ecole St Jozeph .Η σχολή αρρένων των καθολικών.»
«Ο Άγιος Ελευθέριος.»
«Εκ Δεδε-Αγατς τη 19η Σεπτεμβρίου 1909 (Του Ανταποκριτού μας). Μέγα και σπουδαίον γεγονός έλαβε χώραν εν τη πόλει Δεδε-Αγάτς. Τα εγκαίνια της μεγαλοπρεπούς των Αρρένων Σχολής δι’εξόδων του μεγατίμου της Κοινότητος ταύτης ευεργέτου κ. Αντωνίου Λεονταρίδου. Η Κοινότης Δεδε-Αγατς η νομίμως υπέρ των απαραγράπτων του Γένους μας δικαίων μαχομένη, θα έχη πλέον να επιδείξη εις πάντα ξένον επισκέπτην, εις πάντα αλλοεθνή και αλλόθρησκον έναν έτι τηλαυγή των γραμμάτων Φάρον, έν έτι των Μουσών Τέμενος, το υπερήφανον, το μεγαλοπρεπές, το πάλλευκον τούτο οικοδόμημα, το οφειλόμενον εις την γεναιοδωρίαν αγλαού της Μαρωνείας τέκνου του πανσεβάστου γέροντος Αντωνίου Λεονταρίδου. Δεν εξέλιπον εισέτι τα ευγενή του γένους μας τέκνα, υφίστανται και θα υφίστανται εν όσω βεβαίως το Έθνος μας ευρίσκεται εν τη ζωή καθ’ότι ουδέποτε ο μέγας των Ελλήνων Θεός είναι δυνατόν να εγκαταλείπη τον φορέαν τούτον του φωτός και της ελευθερίας. Το Έθνος μας εν όσω έχει τοιαύτα τέκνα άτινα έχουσι ερριζωμένην εις την καρδίαν των το μητρός και πατρός και των άλλων προγόνων απάντων τιμιώτερον... πατρίς και σεμνώτερον και αξιώτερον... ουδέποτε θέλει υπολειφθή των ευκλεών και ενδόξων προγόνων του. Είθε και άλλοι να μιμηθώσι το παράδειγμα του μεγατίμου της Κοινότητος ταύτης ευεργέτου. Λυγκεύς».
«Το Γυμνάσιο με επιδείξεις μαθητριών 10-2-26.»
«Οδηγός της Ελλάδος. Απάσης της Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας μετά των νήσων του αρχιπελάγους και των νήσων Κρήτης - Κύπρου - Σάμου. Οικονομία, δημόσια έργα-εμπόριον, βιομηχανία, ναυτιλία, γεωργία, κτηνοτροφία, τοπογραφία, αρχαιολογία, γράμματα, τέχναι, στατιστική, μεταλλειολογία, χρηματιστήριον συγκοινωνία κ.τ.λ. μετά πολλών οδοιπορικών και τοπογραφικών χαρτών 1910-1911»,
ότι υπήρχαν στην πόλη μας:
«Σχολεία Ελληνικά: Αστική σχολή αρρένων τάξις 7, μαθηταί 130, διδάσκαλοι 5 Παρθεναγωγείον μετά νηπιαγωγείου τάξεις 6, διδασκάλισσαι 6, μαθήτριαι 133 και νήπια 130. Τουρκική σχολή μαθηταί 200, διδάσκαλοι 4. Βουλγαρική σχολή μαθηταί 46, διδάσκαλοι 2. Αρμένικη σχολή μαθηταί 50, διδάσκαλοι 2. Εβραϊκή σχολή μαθηταί 30, διδάσκαλοι 1. Καθολική ιερέων μαθηταί 25.»
Μεσολαβεί η βουλγαρική κατοχή κατά την οποία εκδιώχθηκε το ελληνικό στοιχείο με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν πλέον ελληνικά σχολεία. Λίγο όμως πριν την ενσωμάτωση-απελευθέρωση της πόλης μας άρχισε και πάλι να οργανώνεται η παιδεία. Στις 14-5-1920 από τον τύπο της εποχής πληροφορούμεθα ότι:
«Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ 7-11-19.»
«Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 4-4-1920.»
Πέτρος Γ. Αλεπάκος
Δικηγόρος – ιστορικός ερευνητής
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1. Εφημερίδες: ΦΑΡΟΣ Θεσ/νικης, Πατρίς και ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
2. ΤΕΜΙΡΤΣΙΔΗ ΜΑΡΙΑ «από το Δεδεαγατς στην Αλεξ/πολη». Μετ/κή διατριβή.-
3. Ι. Ασημάκης: Η Καθολική Εκκλησία στη Δυτική Θράκη 1896 - 2006
2. ΤΕΜΙΡΤΣΙΔΗ ΜΑΡΙΑ «από το Δεδεαγατς στην Αλεξ/πολη». Μετ/κή διατριβή.-
3. Ι. Ασημάκης: Η Καθολική Εκκλησία στη Δυτική Θράκη 1896 - 2006
4. Φωτοαρχειο: Γ. Αλεπάκου.