(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο φύλλο 245 Νοέμβριος 2010 της εφημερίδας ‘ΠΟΛΙΤΗΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ’)
«Εικόνα 1: Πανόραμα του Οθωμανικού Dedeagatch απο τον Φάρο μετά την ίδρυση της Λεονταριδείου σχολής.»
Πως όμως ήταν η πόλη μας εκείνα τα χρόνια; Στον οδηγό του Νικολάου Γ. Ιγγλέση, έτος γ' τόμος Α' με πλήρη τίτλο «Οδηγός της Ελλάδος. Απάσης της Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας μετά των νήσων του αρχιπελάγους και των νήσων Κρήτης - Κύπρου - Σάμου. Οικονομία, δημόσια έργα-εμπόριον, βιομηχανία, ναυτιλία, γεωργία, κτηνοτροφία, τοπογραφία, αρχαιολογία, γράμματα, τέχναι, στατιστική, μεταλλειολογία, χρηματιστήριον συγκοινωνία κ.τ.λ. μετά πολλών οδοιπορικών και τοπογραφικών χαρτών 1910-1911», βρίσκουμε τις ακόλουθες διοικητικές πληροφορίες για την πόλη μας:
ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ - DEDEAGATCH
Πόλις παράλιος της Θράκης πρωτεύουσα διοικήσεως (Σαντζάκ) υπαγομένης εις το βαλαέτιον Αδριανουπόλεως.
Εις το Σαντζάκ Δεδέαγατς υπάγονται οι υποδιοικήσεις (καζάδες) Αίνου και Σουφλίου, περιλαμβάνει δε 42 χωριά, εξ ων 14 Χριστιανικά και 28 Μουσουλμανικά. Σταθμός σιδηροδρομικός της ενωτικής γραμμής Θεσ/νίκης Κων/πολεως (jonction Salonique - Con/ple). Εν αυτώ γίνεται η ένωσις των δύο γραμμών και απέχει της Θεσσαλονίκης 12 ώρες σιδηροδρομικώς και της Κων/πολεως επίσης 12 ώρας. Δια θαλάσσης απέχει της Καβάλας ώρας 8.
«Εικόνα 2: Η οδός του Δημοτικού κήπου (παραλία) στο Dedeagatch.»
Διοίκησις
Εις την εκκλησ. επαρχίαν Αίνου υπάγονται 2 χωρία της διοικήσεως Δεδέαγατς, 4 της υποδιοικήσεως Κεσσάνης και 11 της υποδιοικήσεως Αίνου και Σουφλίου. Εκ των χωρίων της διοικήσεως Δεδέαγατς ή Μάκρη και η Σαμοθράκη εκκλησιαστικώς υπάγονται εις την μητρόπολιν Μαρωνείας.
Πληθυσμός Δεδέαγατς: 2.310 Έλληνες, 369 Βούλγαροι, 1542 Μωαμεθανοί, 325 Αρμένιοι, 230 Ιουδαίοι και 110 καθολικοί.
Εκκλησίαι: Ελληνική 1 με ιερείς 3, Βουλγαρική 1, Αρμενική 1, Εβραϊκή συναγωγή και Καθολική 1, Τεμένη 2.
Σχολεία σωματεία Λέσχαι
Σχολεία Ελληνικά: Αστική σχολή αρρένων τάξις 7, μαθηταί 130, διδάσκαλοι 5
Παρθεναγωγείον μετά νηπιαγωγείου τάξεις 6, διδασκάλισσαι 6, μαθήτριαι 133 και νήπια 130.
Τουρκική σχολή μαθηταί 200, διδάσκαλοι 4.
Βουλγαρική σχολή μαθηταί 46, διδάσκαλοι 2.
Αρμένικη σχολή μαθηταί 50, διδάσκαλοι 2.
Εβραϊκή σχολή μαθηταί 30, διδάσκαλοι 1.
Καθολική ιερέων μαθηταί 25.
«Εικόνα 3: Κεντρική μεγάλη οδός Hamidie.»
Σωματεία
Ελληνικός Σύλλογος Φιλομούσων μετά Λέσχης και Μουσικού Τμήματος
Οθωμανική Λέσχη Νεοτουρκικού Κομιτάτου
Προϊόντα φυσικά Δημητριακά, βαλανίδια
Το Δεδέαγατς κέντρον διαμετακομιστικού εμπορίου
Αρχαί
Μουτεσαρίφης: Αγκώπ Καραμπετιάν εφένδης
Στρατιωτικός Διοικητής: Αλή Ριζά πασάς
Μουδίρης των Eμμέσων φόρων: Θεμιστοκλής εφδ.
Αρχηγός της χωροφυλακής: Ιμβραήμ Ιζέτ Βέης
Διευθυντής της Αστυνομίας: Αλή Ριζά εφένδης
Λιμενάρχης: Χασσάν Basri Βέης
Τελώνης
Αρχιλογιστής: Ισμαήλ Χακκή εφένδης
Δήμαρχος: Μαχμούτ Σεφκέτ βέης
Μηχανικός: Αδζεμιάν I
Ιατρός Δημοτικός: Σαβρή βέης
Κτηνίατρος: Ταχσίν εφένδης
Eπόπτης των φόρων: Μπαδέττης Γ.
Διευθυντής του Υγειονομικού: Χατζή Μουσταφά εφ.
Ιατρός Υγειονομείου: Dr. Καλούδης
Μουδίρης Ταχυδρομείου και Τηλεγραφείου: Χααδή εφένδης
Δημόσιον Oθωμανικόν χρέος
Μουδίρης: Ιμβραήμ Χακκή
Μονοπώλιον καπνού: Μουδίρης Αρσάν βέης
Ξένα Ταχυδρομεία
Αυστριακόν ταχυδρομείον: διευθυντής Βerguglian E.
Γαλλικόν ταχυδρομείον: διευθυντής Μπαδέττης Ε.
Νοσοκομεία
Στρατιωτικόν Νοσοκομείον
Δημοτικόν νοσοκομείον
Τράπεζαι
Οθωμανικής Αυτοκρατορικής Τραπέζης Υποκατάστημα: Διευθυντής Orr, Yποδιευθυντής Χολστάιν
Τράπεζα Θεσσαλονίκης Πρακτορείον
Deutche Orient Banque Agent
«Εικόνα 4: Εγκαίνια της Οθωμανικής Αυτοκρστορικής Τράπεζας στο Dedeagatch το 1909.»
Ανατολικός Σιδηρόδρομος
Codsand Μηχανικός της κινήσεως
Adikian E. Σταθμάρχης
Σαλίμας Ι. Β επί των εμπορευμάτων
Jonction Salonique C/ple Eνωτ Σιδηρ
Cattegno I Σταθμάρχης
Καλδριμίδης Θ Μηχανικός
Νικολαΐδης Α Μηχανικός επί των μηχανών
Ραφαήλ επιθεωρητής
«Εικόνα 5: Άποψη του Dedeagatch απο τον Φάρο πριν την ανέγερση της Λεονταρίδειου σχολής.»
Κύριος παράγοντας της αναπτύξεως της πόλης στα χρόνια αυτά, μαζί με την αρμενική και εβραϊκή κοινότητα, είναι η ελληνική κοινότητα, η οποία αφού μετέφερε την έδρα του μητροπολίτη Αίνου εδώ και ανήγειρε μεγαλοπρεπή ναό στο υψηλότερο σημείο της πόλης, ίδρυσε και σχολή αρρένων. Μάλιστα στην εφημερίδα «ΦΑΡΟΣ» της Θεσσαλονίκης της 24-9-1909 δημοσιεύθηκε μια ελεγεία για την ίδρυση της σχολής αυτής.
«Εκ Δεδε-Αγατς τη 19η Σεπτεμβρίου 1909 (Του Ανταποκριτού μας). Μέγα και σπουδαίον γεγονός έλαβε χώραν εν τη πόλει Δεδε-Αγάτς. Τα εγκαίνια της μεγαλοπρεπούς των Αρρένων Σχολής δι’εξόδων του μεγατίμου της Κοινότητος ταύτης ευεργέτου κ. Αντωνίου Λεονταρίδου. Η Κοινότης Δεδε-Αγατς η νομίμως υπέρ των απαραγράπτων του Γένους μας δικαίων μαχομένη, θα έχη πλέον να επιδείξη εις πάντα ξένον επισκέπτην, εις πάντα αλλοεθνή και αλλόθρησκον έναν έτι τηλαυγή των γραμμάτων Φάρον, έν έτι των Μουσών Τέμενος, το υπερήφανον, το μεγαλοπρεπές, το πάλλευκον τούτο οικοδόμημα, το οφειλόμενον εις την γεναιοδωρίαν αγλαού της Μαρωνείας τέκνου του πανσεβάστου γέροντος Αντωνίου Λεονταρίδου. Δεν εξέλιπον εισέτι τα ευγενή του γένους μας τέκνα, υφίστανται και θα υφίστανται εν όσω βεβαίως το Έθνος μας ευρίσκεται εν τη ζωή καθ’ότι ουδέποτε ο μέγας των Ελλήνων Θεός είναι δυνατόν να εγκαταλείπη τον φορέαν τούτον του φωτός και της ελευθερίας. Το Έθνος μας εν όσω έχει τοιαύτα τέκνα άτινα έχουσι ερριζωμένην εις την καρδίαν των το μητρός και πατρός και των άλλων προγόνων απάντων τιμιώτερον... πατρίς και σεμνώτερον και αξιώτερον... ουδέποτε θέλει υπολειφθή των ευκλεών και ενδόξων προγόνων του. Είθε και άλλοι να μιμηθώσι το παράδειγμα του μεγατίμου της Κοινότητος ταύτης ευεργέτου. Λυγκεύς».
«Εικόνα 6: Η Μητρόπολης ΑΙΝΟΥ με την Λεονταρίδειο Σχολή Αρρένων.»
Η ελληνική κοινότητα βρίσκεται σε μεγάλη άνθηση λόγω του εμπορίου. Στον προαναφερθέντα οδηγό βρίσκουμε ενδιαφέροντα στοιχεία για τα επαγγέλματα που ανθούσαν τότε αλλά και για τους επαγγελματίες που εξασκούσαν το επάγγελμα τους στη πόλη μας. Οι περισσότεροι από αυτούς είναι φυσικά Έλληνες:
Αλεύρων έμποροι
Αλλατίνη Αδελφοί, Κουνταβέλης και Αθανασίου Αντιπρ. ατμομύλου Ζαφ. Σταλίου εν Γκιουμουλτζίνα, Κορδέλης Κ., Σαραφόπουλος Λ., Παπασταύρου και Υιός, Πρωτοπαπά Γ. Δ. και Σία
Αεριούχων ποτών εργοστάσια (aux Gazeuses)
Καρκατζίδης Η., Τολτουκόφ Ε. Π, Φεσλιάν Γ.
Αμαξηλάται
Βουλγαρέλης Δημ., Ιμπράμογλου Γιουσούφ, Ομέρ Αγάς, Ρασήμ Αγάς
Ανθρακέμποροι
Αντωνίου Δημήτριος, Ντζαμπαζίαν Ο., Ριζά Εφένδης
Αντιπροσωπείαι εισαγωγή - εξαγωγή
Γούδας και Ανδρεάδης, Δράκος Αλέξανδρος, Ευνουχίδης Ε., Κορδέλης Κ. αντιπρ. του Ουγγρικού Αυτοκρατορικού Επιμελητηρίου, Κουταβέλης και Αθανασίου, Κανέτσος Ι. Χ. και Υιοί οίκος ιδρυθείς τω 1860. Υποκατάστημα εν Αίνω, Σαραφόπουλος Α.Χ, Τακέλλας Α. Ε και Υιός, Φιμερέλλη Αδελφοί, Φραγκόπουλος Αντώνιος
Αποστολείς
Rohde Wilhelm του οίκου Schenker et Cie
Αρτοποιοί
Ηλία Αθανάσιος, Κάραλης Ιωάννης, Μανασίδης Απόστολος, Πανταχιός Γεώργιος, Τσαγκαρυδιώτης Παναγής, Χατζηγιαννακούδης Αριστείδης
Αργυραμοιβοί
Παντρεμένος Α., Σισσακιάν Μ.
Ασφάλειαι ζωής
«Αμοιβαία», πράκτωρ Χ. Κανέτσος και Υιοί, «Ανατολή», πράκτωρ Αντώνιος Γούδας
Ατμόμυλοι
Πρωτόπαπας Δ.Γ. και Σια
Βαλανιδίων εξαγωγείς
Γούδας Αθαν. Αντων., Δελημιχάλης Αδελφοί, Εμμανουήλ Δ., Ιωαννίδης Κωνστ., Ιωάννου Αδελφοί
Λαφτσιέφφ Α., Λεονταρίδης Α., Λεονταρίδης Ι., Μαρινώφ Αθαν., Σταματόφφ Μίτσος Α.
Βιβλιοπωλεία - Βιβλιοδετεία - χαρτοπωλεία
Βόγιας Γαβριήλ, Βαγιανόπουλος Σταύρος, Καραμιχάλογλου Γρηγόριος, Παντρεμένος Α.
Γαλακτοπώλαι
Γαλατάς Δημήτριος, Γαλατάς Ιωάννης, Λασκαρίδης Ευάγγελος, Σισανιάν Μ., Σισσανικάν Βαρσάκ, Στώϊκου Μιχαήλ, Ταλντιβερέν Γεώργιος και Υιός
Γεννήματα
Αντωνιάδης Ι., Δάρδας και Καρακώστας, Δεληγιάννης Γ. Ε., Ιωάννου αδελφοί, Κομνίδης και Παπαλαδάς, Κορδέλης Κ., Λαμπουσιάδης Χ. και Υιοί, Λεονταρίδης Π., Μαντζουράνης Ε., Μπρίκας και Μαντζίδης, Σίτης Γ. και Υιοί
Γεννημάτων Μεσίται
Κολακλής και Μαμάτας, Κομνημίδης Σ. και Σία, Λαμπουσιάδης Χ.
Δέρματα ακατέργαστα
Αλαττίνη Αδελφοί, Λάρδας και Καρακούτσος, Ιωαννίδης Κωνστ., Κοίδης Δ., Λεονταρίδης Π.
Δικηγόροι
Δζεμάλ εφένδης, Καρακεσισιάν Αβεδής, Κόκκινος Επαμείν, Ρεσάτ εφένδης
Εκτελωνισταί
Βερναρδάκης Σωκράτης, Γούδας Αθαν. Αντώνιος, Κατσούλης Σταύρος, Μαργαριτίδης και Κριτού, Στρογγύλης Βασίλειος, Στρογγύλης Γεώργιος, Φραγκόπουλος Αντ.
Έλαια και Σάπωνες
Ανδρέου Θεοδόσιος, Κουταβέλης και Αθανάσιος, Παπουτζάκης Π., Σιταράς και Υιοί
Έμποροι αποικιακών
Λεονταρίδης Χαράλαμπος, Μολλάς Γ. Ι., Οβαδία Ν., Παπουτσάνης Λ. Χαρ., Πουλημένου Αδελφοί, Σιταράς Ε. Ευστρ.
Έμποροι κασμηρίων και ετοίμων ενδυμάτων
Αντύπας Παν., Γιοβαλάκης Λάμπρος, Ευμορφόπουλος Γεωργ., Χάτεμ Αβραάμ
Έμποροι ναυτικών ειδών
Ιατρού Ιωάννης, Παπαγιάν Ονίκ, Παπάζογλου Δωρόθεος, Προβατάς Βασίλειος
Έμποροι υφασμάτων
Αντύπας Παναγής, Αντωνίου και Υιός, Αποστόλου Ανδρέας, Βαγιενάρας Ιωάννης, Βασιλείου, Πασχάλης και Απ. Καλάκος, Ναβοράχ Αβραάμ, Ναβοράχ Κεμάλ, Νισίμ Μπαχάρ Γιουδά, Στάμωφ Μίτσιος, Τουρτσαπιλμέζογλου Νικ.
Εμπορομεσίται
Κομνινίδης Σωτ. και Παπαλαδάς, Κολακλής Β., Λαμπουσιάδης Χαραλ. και Υιοί, Μαμάτσας Περικλ.
Μαντζουράνης Σ.
Εμποροπλοίαρχοι
Βαγιανάρας Χριστόδουλος, Κοτινής Νικόλαος, Πετρούδης Αντώνιος, Πομάκης Γεώργιος, Πομάκης Ράλλης, Χαμίτ Καπετάν
Εντολοδόχοι
Γούδας Αθαν. Αντώνιος, Δάρδας Αναστ., Μαργαριτίδης και Κριτού, Μαργαρίτου Δ. Αριστοτέλης, Στρογγύλης Βασίλειος
Εστιατόρια
Γκόνου Σωτήριος, Ιατρού Γεώργιος, Κανελλοπούλου Δημ., Μπάρμπα Γιάννη, Παπαζιάν Αρτίν
Ζαχαροπλαστεία
Καραστυλοπούλου Αδελφοί, Κλεάρχου Αθαν.
Ζύθου αποθήκαι
Bomontf, Δούκας και Λεονταρίδης, Olympos, Κουλούρης Κ.
Ηλεκτρισμός
Import - Agentur Orient
Ιατροί
Αμηράς Γ., Καλούδης Κ., Κριτής Λ., Λεφάκης Π., Μαστραφής Δ., Παπαδόπουλος Γ., Σαβρής Μ., Σακελλάριος Σ., Σταματιάδης Τ., Τριανταφυλλίδης Π.
Καρυοξύλων εξαγωγείς λούποι και και καρυόκορμοι
Μπρίκας και Μαντσίδης
Καπνά και φύλλα
Αντωνιάδης Σ.
Καφενεία
Αβανικιώτης Αθαν., Βερέγκος Βιτζέντζος, Βεργίδου Αδελφοί, Βεργίδου Κωνστ., Δεκράνης Κωνστ., Δημητρίου Αθαν., Καραμανλίκ Αντων., Κεραμάρη Δημητρ., Κωνσταντινίδης Άλεξ., Κώνου Ελευθέριος, Πασχαλίδης Κ. και Σία, Πολίτου Κυριάκος, Χατζή Θεοδώρου Ιωάννης
Κιγκελαρίας έμποροι
Αντύπας Π., Αποστόλου Θ., Σισσακιάν Β.
Κήποι Δημόσιοι
Hourziet Baghehessi
Κουρεία
Γεώργιος και Νικόλαος, Δημητρίου Σταύρος, Ευμορφόπουλος Γεώργιος, Ιγγλέζης Χρήστος, Καραμιχάλογλου Γρηγόριος
Κρεοπωλεία
Ανδριανουπολίτης Βασιλ., Αχμέτ Αγάς, Θεοδώρου Γιάγκος, Θεοδώρου Δημήτριος, Καπιώτης Γεωργ., Παναγιώτου Ιωαν.
Λευκοσιδηρουργοί
Βασιλείου Παναγ., Καραπετάν Τορδς, Νικολάου Ιωάννης
Μαγειρεία
Αθανασίου Μιχαήλ, Στάμωφ Κύρο, Ταλντιδερόν Θεόδωρος και Υιός
Μηχαναί γεωργικαί
Κανέτσος Ι. Χ. και υιοί πράκτορες και αποθήκαι γεωργικών εργαλείων, μηχανών κλπ.
Μηχαναί ραπτικής
Ραπτομηχαναί Σίγγερ, πράκτωρ Γκρίτζνωρ
Ξενοδοχεία
Γεωργιάδης Αχιλλεύς «Η Ρούμελη», Ιατρού Γεώργιος, Κανελλόπουλος Δημ., Καπιώτης Μιχ. «Ανδριανούπολις», Κόνου Σωτήριος και Αδελφοί «Η Ευρώπη», Κουτσόπουλος Ι. «Η Ευρώπη», Μπάρμπα Γιάννης «Grand Hotel», Παυλίδου Αδελφοί, Χατζή Μαργαρίτης «Κ/Πόλις»
Ξυλείας έμποροι
Ιωάννου Βατίτσης, Λεφάκης Δ., Παπαθανασίου Α. και Υιοί, Σάγβαλης Αντώνιος
Ξυλουργοί
Ινφάντης Γεώργιος, Κωτσούλας Θεοδόσιος, Μαραγγόπουλος Στέργιος, Μαρκόπουλος Στέλιος, Φυλούκης Άγγελος
Οδοντίατροι
Καλπουρίδης Ι.
Οινοπώλαι
Βακόντης Χρήστος, Ιωάννου Πέτρος
Οινοποιϊας και οινοπνεύματοποιϊας εργοστάσια
Δράκου Αλέξανδρος, Ζωγράφου Α. και Τριανταφύλλου, Ηλία Χρήστος, Μαλαματίνας Χρήστος, Μηλλιώνη Αδελφοί, Μπρικέλης Χαραλ., Παπλωματάς Θεόδωρος
Πανδοχεία
Μίρκου Σωτήριος, Ρασήμ Αγάς
Παντοπωλεία
Αλεξίου Θεόδωρος, Αρχιμανδρίτου Αδελφοί, Γερασίμου Αδελφοί, Δερβεντλή Αθαν., Δερβεντλής Πέτκος, Δημητρίου Εμμ., Δούκας και Λεονταρίδης, Δουκίδης Παναγ., Δωρόπουλος Χαραλ., Ζήσης Νέστωρ, Κουλούρης Κωνστ., Κώνου Γεώργιος, Μολλάς Γ. Ιωάννης, Μπρικέλης Βασίλειος, Παπουτσάνης Α. Χαρ., Πρωτοπαπάς Θωμάς, Πουλημένου Αδελφοί, Σιταράς Α. Εύστρ., Στάμωφ Α. Μίρτσιος, Φραγκόπουλος Κομνηνός
Ποδήλατα
Import Agentur «Orient», Μαντζουράνης Ε.
Ράπται
Γαϊτανίδης Γεωργ., Γιοβαλάκης Λάμπρος, Ρεϊρ Μ., Τσομχπανέλης Κ., Χάτεμ Αβραάμ
«Εικόνα 7: Το εργοστάσιο των αλεύρων Γ.Πρωτόπαππα σε γκραβούρα εποχής.»
Βέβαια η Ελληνική κοινότητα αντιμετώπιζε και τα δικά της εσωτερικά προβλήματα. Στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος» υπάρχει σε ψηφιακή μορφή η από 17-2-1911 επιστολή του Λεφάκη προς τον τότε Έλληνα πρωθυπουργό με την οποία διαμαρτύρεται για τη συμπεριφορά του Υποπρόξενου στο Δεδεαγατς Τσερέπη.
Πάντως το Δεδεαγατς εξαιτίας της σιδηροδρομικής σύνδεσης με την Αδριανούπολη και κατ’επέκταση με την Κωνσταντινούπολη από τη μια και την Θεσσαλονίκη από την άλλη έχει καταστεί συγκοινωνιακός κόμβος που χάρη στο λιμάνι έχει μετατραπεί και σε διαμετακομιστικό κέντρο. Παρ’ όλο που το λιμάνι αυτό είναι μικρό από αυτό εξάγεται το μεγαλύτερο μέρος των εμπορευμάτων του Βιλαετίου Αδριανουπόλεως. Μάλιστα σε ολόκληρη την αυτοκρατορία το λιμάνι του Δεδεαγατς ήταν ένα από τα επτά κυριότερα λιμάνια μεταξύ αυτών της Κωνσταντινούπολης, της Θεσσαλονίκης, της Σμύρνης, του Χαιδάρ Πασά, της Βηρυτού και της Τραπεζούντας. Στην έκθεση του ο Έλληνας Πρόξενος στην Αδριανούπολη εκείνη την εποχή Κ. Δημαράς, «Έκθεσις περί εμπορίας, γεωργίας και βιομηχανίας εν τω νομώ Αδριανουπόλεως κατά το έτος 1911, Εν Αθήναις, 1912», γράφει για την πόλη μας:
«Σήμερον πλην των λιμένων της Ραιδεστού, της Καλλιπόλεως, του μικρού λιμένος του Ξηρού και του Πόρτο Λάγο επινείου της Ξάνθης και Γκιουμουλτζίνης ως σπουδαίος λιμήν εξαγωγής χρησιμεύει το Δεδεαγάτς, όπερ αριθμεί βίον μόλις 40 ετών, συνοικισθείς από της κατασκευής των Ανατολικών Σιδηροδρόμων. Κείμενον ακριβώς επί της σιδηροδρομικής γραμμής της ενούσης την Θεσσαλονίκην μετά της Κωνσταντινουπόλεως και της Αδριανουπόλεως, απερρόφησεν εντελώς την άλλοτε δια της Αίνου διενεργουμένην εμπορικήν κίνησιν, το δε μέλλον αυτού προμηνύεται πολλώ σπουδαιότερον όταν κατασκευασθή ο από πολλών ετών μελετώμενος λιμήν αυτού, εν ω σήμερον στερούμενον τοιούτου και φυσικών όρμων, αναπεπταμένον δε παντί ανέμω καθίσταται απροσπέλαστον εις τα πλοία όταν πνέωσι σφοδροί εκ του Νότου άνεμοι, ευνόητον δ’ως εκ τούτου δια το Δεδεαγάτς ζήτημα ατυχώς δεν έτυχεν εισέτι της ποθητής λύσεως καίτοι διαρκώς και πολλάκις η Κυβέρνησις υπεσχέθη την εκτέλεσιν του λιμένος... Ο εν τη τελευταία ταύτη πόλει ατμόμυλος του ομογενούς κ. Πρωτόπαπα και Σια ιδρυθείς προ εξαετίας, είναι εκ των μεγαλητέρων βιομηχανικών ιδρυμάτων του νομού.»
«Εικόνα 8: Το λιμανι του Dedeagatch στο τελος της οθωμανικής κυριαρχίας.»
Στην ίδια αυτή έκθεση αναφέρονται και τα προϊόντα που εισάγονται στο μικρό λιμάνι του Δεδεαγατς από το εξωτερικό: άνθρακες αγγλικής προελεύσεως, γαιάνθρακες Ηρακλείας, γαλβανομένοι κάδοι αγγλικής παραγωγής, γαλβανομένα σιδηρόφυλλα(λαμαρίνα) αγγλικής παραγωγής, σιδηραί ράβδοι εκ Βελγίου και Γερμανίας, θερμάστραι χυτοσιδήρου εκ Γερμανίας και δια ξύλων καιόμεναι αγγλικής προελεύσεως, σιδηρόφυλλα εκ Βελγίου, λευκοσίδηρος εξ Αγγλίας, βαμβακέλαιον εξ Αμερικής και ελαχίστη ποσότης Ρωσσικού, λινέλαιον εξ Αγγλίας, οινόπνευμα εκ Ρωσσίας, μαργαρίνη εξ Αμερικής αλλά και εκ Γαλλίας, κόλλα εξ Αγγλίας, τειον Κίνας και Ιάβας, πετρέλαιον εξ Αμερικής και Ρουμανίας, όρυζα εκ Rangoon, εξ Ιταλίας αλλά και εξ Αιγύπτου, καφφές εκ Βραζιλίας, Αυστρίας, Αγγλίας και Αμβούργου, ωρολόγια Ελβετίας και Αγγλίας και τέλος ζύθος.
«Εικόνα 9: Ανατολική άποψη του Dedeagatch στο τέλος της Οθωμανικής περιόδου.»
Αλλά και από την Ελλάδα εισαγόταν άροτρα από το εργοστάσιο στο Βόλο του Σταματόπουλου, αντιπρόσωπος του οποίου στο Δεδεαγατς ήταν ο οίκος Χ.Ι. Κανέτσος και υιοί. Αναφέρεται μάλιστα ότι η εισαγωγή κατ’έτος ανερχόταν σε δυο χιλιάδες άροτρα, τα οποία χρησιμοποιούνταν για τις περιφέρειες Ορτάκιοι, Σουφλίου, Ουζούν Κιοπρού, Διδυμοτείχου, Δεδεαγατς και Κεσσάνης. Επίσης γινόταν εισαγωγή μαγγανοπήγαδων, μικτών χημικών λιπασμάτων από την εταιρία χημικών λιπασμάτων του Πειραιά, πλαστιγγών από το εργοστάσιο Παγκάλου στον Πειραιά, ελληνικών οίνων και ελληνικών κονιάκ των εργοστασίων Μπαρμπαρέσσου, Μεταξά, Κουρτέση, Φινοπούλου και Καμπά. Τέλος γινόταν μικρή εισαγωγή ελαιών Βόλου και Καλαμών, τσιμέντων, ελαίων και σαπώνων. Επιχειρήθηκε μάλιστα να ιδρυθεί στην πόλη μας και υποκατάστημα της Τράπεζας Αθηνών κατά το 1911, προσέκρουσε όμως σε δυσχέρειες που πρόβαλλαν οι τουρκικές αρχές.
Μεγάλο όμως ήταν και το εξαγωγικό εμπόριο, που διακινούνταν από το λιμάνι του Δεδεαγατς: κουκούλια ξηρά σε Γαλλία και Ιταλία, τυρί λευκό και κίτρινο σε Αίγυπτο και Τουρκία, αυγά σε Γερμανία και Αυστρία, μαλλί σε Τουρκία, Βουλγαρία και Σερβία, οίνος σε Γαλλία, Σερβία και Ν. Αμερική, δέρματα και διφθέρες σε Γερμανία, Αυστρία, Γαλλία, Αμερική και Ελλάδα, καπνός σε Αγγλία, Αυστρία, Γαλλία, Αμερική και Ελλάδα, μετάξι σε Γαλλία, καναρόσπορος σε Ευρώπη και Αυστραλία και τέλος σιτηρά σε Γερμανία, Αγγλία, Ελλάδα και Ιταλία.
Παρατίθεται επίσης η ναυτιλιακή κίνηση του λιμένος Δεδεαγατς το έτος 1911, που δείχνει το πολυεθνικό χαρακτήρα του διεξαγόμενου εμπορίου. Απόρροια της εμπορικής αυτής κίνησης είναι η ανάπτυξη καθολικής κοινότητας, η δραστηριοποίηση αντιπροσώπων ξένων εμπορικών οίκων, ξένων ασφαλιστικών και ναυτιλιακών εταιριών και τέλος η ύπαρξη 8 Προξενείων και δυο ξένων ταχυδρομείων. Έτσι στον οδηγό του Ιγγλέση διαβάζουμε:
Παρατίθεται επίσης η ναυτιλιακή κίνηση του λιμένος Δεδεαγατς το έτος 1911, που δείχνει το πολυεθνικό χαρακτήρα του διεξαγόμενου εμπορίου. Απόρροια της εμπορικής αυτής κίνησης είναι η ανάπτυξη καθολικής κοινότητας, η δραστηριοποίηση αντιπροσώπων ξένων εμπορικών οίκων, ξένων ασφαλιστικών και ναυτιλιακών εταιριών και τέλος η ύπαρξη 8 Προξενείων και δυο ξένων ταχυδρομείων. Έτσι στον οδηγό του Ιγγλέση διαβάζουμε:
Εκκαθαρισται αβαριών
Alliance de Berlin Μισσίρης Ι. Και Υιοί
Alliance de Genes Κορδέλης Κ.
Allgemeine Versich. Gessel fur Fluss
Lana and Transport Mισσίρης Ι. και Υιοί
Αγριπίννα Χαμπούρης Α.
Ασφάλειαι Γ. Τεργέστης Βεργκουλιάν Ε.
Basler Transport Versich. Rohde W.
Baloise Χαμπούρης Α
Bayerischer Loyd Rohde W.
Comite des Assur. de Genes Μισσίρης Ι. & Υιοί
Continentale Χαμπούρη Α.
Γερμανική Λουδ Rohde W.
El Dia της Καρθαγένης Χαμπούρης Α
Heilbronner Versich. Gesell. Μισσίρης Ι. & Υιοί
Italia de Genes Μισσίρης Ι. και Υιοι
Kolner Lloyd Χαμπούρης Α.
Λιγούρια Μισσίρης Ι. Και Υιοί
Λουδ Αγγλική Μισσίρης Ι. και Υιοί
Λουδ Διεθνής του Βερολίνου Weickamb
London Assurance Αναστασιάδης Π
Mannheim Χαμπούρης Α.
Nationale Suisse Μισσίρης Ι. και Υιοί
Niedemheinischer Guter Assukuranz Gesell. Et Oberrheinishe Versich. Gesell. Rohde W.
Patrie et Cons. Χρήστος Ιωαν. Κανέτσος και Υιοί
Providenzia de Vienne Rohde W.
Riunione Adriatica |Βεργκουλιαν Ε.
Rhenania de Cologne Μισσίρης Ι. και Υιοί
Silesienne Χαμπούρης Α.
Syndicat des Assurr. Marit. de Marseille Μισσίρης Ι. και Υιοί
The Marine Insur. of London Χαμπούρης Α.
Universo di Milano Μισσίρης Ι. και Υιοί
Wurtembourgeoise Μισσίρης Ι. και Υιοί
«Εικόνα 10: Η κατοικία του Γάλλου Προξένου Ι. Τακέλλα.»
Προξενεία
Αγγλίας υποπρόξενος Godefroi Badetti
Αυστροουγγαρίας υποπρόξενος E. Rezuglian
Γερμανίας υποπρόξενος W. Rohde
Γαλλίας διευθύνων Ιωάν. Τακέλλας
Ελλάδος διευθύνων Ν. Τσερέπης
Ιταλίας διευθύνων Evariste Tachella
Περσίας υποπρόξενος Αντ. Χαμπούρης
Ρωσίας υποπρόξενος Α. Kritis
«Εικόνα 11: Το προξενείο της Ρωσίας - βίλα Κριτή.»
Ασφάλειαι Θαλάσσης
Deutscher I. Loyd de Berlin, πράκτωρ W. Rohde
La Patrie, πράκτωρ X. Kανέτσος και Υιοί
Lloyd Anglais, πράκτωρ G. Badetti
Mannheim, πράκτωρ Α. Χαμπούρης
Ασφάλειαι πυρός
Aachen & Munchen, πράκτωρ K. Κορδίλης
Commercial Union, πράκτωρ K. Κορδέλης
London & Lancanshire, πράκτωρ X. Κανέτσος και Υιοί
Northern, πράκτωρ W. Rohde
Societe generale d’ assurances Otomanes, πράκτωρ H. Αναστασιάδης
Πρακτορεία εταιρειών ατμοπλοϊκών
Αμερικανικού Αρχιπελάγους Χαμπούρη Αντώνιος
Adolf Deppe B. Α. Μισσούρης και Υιοί
Αυστρ. Λοϋδ Ε. Bergoulian
Γερμαν. ατμόπλ. W. Rohde
Δεστούνη - Γιαννουλάτου Δ. Πρωτόπαππας και Σία
Μεσαζερή G. Badetti
Πανταλέοντος Ιωαν. Φιρεμέλης
Φραισιναί Α. Ε. Τακέλα και Υιός
Φλώριο Ιταλικόν Ε. Badetti
Φωκαϊκής πράκτωρ Πόλλας Ι.
Πρακτορείον Maritime
Ρεππέν Θεόδ.
Ενώ όμως το Δεδεαγατς βρίσκεται σε εμπορική και οικονομική άνθηση μαύρα σύννεφα μαζεύονται γύρω από την αυτοκρατορία και περιπέτειες περιμένουν την Ελληνική κοινότητα. H Ιταλία θέλοντας να μην μείνει πίσω στον αποικιακό αγώνα των μεγάλων ευρωπαϊκών κρατών γνωστοποίησε στην Τουρκία την απόφαση για κατάληψη της Τριπολίτιδας και της Κυρηναϊκής με τελεσίγραφο, προβάλλοντας ως δικαιολογία την επιθυμία να προστατεύσει τους συμπατριώτες της. Έτσι στις 29 Σεπτεμβρίου 1911, έχοντας ήδη πάρει από τις συμφωνίες με τις άλλες δυνάμεις την σύμφωνη γνώμη να επέμβει στην Τριπολίτιδα και Κυρηναϊκή, μέχρι τότε επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κηρύσσει τον πόλεμο. Η αναταραχή του ιταλοτουρκικού πολέμου γίνεται αισθητή και στην πόλη μας. O N. Τσερέπης, Υποπρόξενος στο Δεδεαγατς, έγραφε ότι η φυγή πολλών νέων Ελλήνων για να μην στρατευθούν έγινε πολύ αισθητή. Υπήρχε φόβος ότι η τουρκική κυβέρνηση θα έστελνε Μουσουλμάνους από την Ανατολή στην περιοχή για να μεταβάλει τη σύσταση του πληθυσμού. Είχε γίνει μάλιστα σκέψη να εποικισθεί με Μουσουλμάνους η ελληνικότατη Σαμοθράκη. Στην πόλη μας, όπως και σε όλες τις πόλεις της Θράκης έγινε τελετή για την ενθρόνιση του Μεχμέτ Ρεσατ Ε΄. Συγκεντρώθηκαν οι Μουσουλμάνοι της πόλης στο Διοικητήριο. Όπως γράφει ο Έλληνας διπλωμάτης, ο Μουτεσαρίφης «εξεφώνησε επι τη ευκαιρία ταύτη μακρόν λόγον επιτεθείς κατά των Ιταλών δια χυδαιοτάτων ύβρεων πράγμα το οποίον έκαμεν εντύπωσιν ενταύθα τόσον μεταξύ των Χριστιανών όσον και μεταξύ των μουσουλμανικών κύκλων». Ενδεικτική του κλίματος που επικρατούσε στην πόλη μας είναι η ακόλουθη είδηση που δημοσιεύθηκε στην Αθηναϊκή εφημερίδα «ΣΚΡΙΠ» στις 3-10-1911:
«Εκ Δεδεαγάτς επίσης απεστάλη ολόκληρον το εκεί εδρεύον σώμα του πυροβολικού εις τα Ελληνικά σύνορα.» και παρακάτω «Ο διοικητής του Δεδεαγάτς εζήτησεν εσπευσμένως εξ Αδριανουπόλεως πυροβολικόν, διότι το εκεί ευρισκόμενον απεστάλη προ ημερών εις τα ελληνικά σύνορα. Κατεσχέθησαν 20 χιλιάδες σάκκων αλεύρου από τον ατμόμυλον του Δεδεαγάτς χάριν του στρατού. Οι έφεδροι του Διδυμοτείχου συναθροίζονται εις Μουσταφά - πασσά. Η κινητοποίησις διεξάγεται εν κλίμακι γενικωτάτη. Τα συνήθη τραίνα εκ Ξάνθης, Γκιουμουλτζίνας και Δεδεαγάτς καθυστερούν διαρκώς από δυο εβδομάδων διότι πάσαι αι γραμμαί είνε πλημμυρισμέναι από τραίνα στρατιωτικά.»
«Εικόνα 12: Η οδός του Φάρου στο Dedeagatch.»
Οι μάχες άρχισαν, αλλά η υπεροπλία των Ιταλών δεν ήταν αρκετή για το τελικό αποτέλεσμα, γι’ αυτό και οι πρώτοι μήνες του Ιταλοτουρκικού πολέμου βρίσκουν τους Ιταλούς να κατέχουν κατ’ ουσία μόνο τις ακτές της Λιβύης, ενώ στα ενδότερα επικρατούσαν οι Άραβες αντάρτες. H Ιταλία τότε αποφασίζει την επέκταση του πολέμου στο Αιγαίο, για να απειλήσει σαφώς την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην ίδια την πρωτεύουσά της, την Κωνσταντινούπολη. Γράφτηκε μάλιστα πως ο ίδιος ο Βασιλιάς της Ιταλίας, Βικτωρ Εμμανουήλ ο Γ,΄ στον San Rossore ζήτησε από τους επιτελείς του τον βομβαρδισμό της Ενωτικής σιδηροδρομικής γραμμής στο Δεδεαγατς. Αυτό δείχνει τη στρατιωτική σημασία της πόλης μας ως συγκοινωνιακού κόμβου απαραίτητου στην άμυνα της οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πράγματι ο ιταλικός στόλος έφτασε έξω από την πόλη μας αλλά δεν επεχείρησε κανένα βομβαρδισμό. Στην εφημερίδα «Μακεδονία» δημοσιεύθηκε στις 10-11-1911 η εξής είδηση:
«Ο ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΣΤΟΛΟΣ ΕΙΣ ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ. Κατ’επισήμους πληροφορίας, προ ημερών εφάνησαν Ιταλικά πολεμικά εις απόστασιν 30 μιλλίων από του Δεδε Αγατς κατά την νύκτα. Έν μάλιστα τορπιλικόν επλησίασεν εις τον λιμένα, αφού δε έμεινεν ώρας τινάς ανεχώρησεν.»
ενώ την επόμενη ημέρα δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «ΣΚΡΙΠ» η ακόλουθη:
«ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΙΤΑΛΙΚΩΝ ΘΩΡΗΚΤΩΝ ΕΙΣ ΤΟ ΑΙΓΑΙΟΝ. ΛΟΝΔΙΝΟΝ, 10 Νοεμβρίου. (Πρακτ. Αθηνών.) - Αγγέλλεται εκ Θεσσαλονίκης προς τους "Τάιμς", οτι τρία Ιταλικά θωρηκτά εσημειώθησαν την παρελθούσαν Παρασκευήν παρά το Δεδεαγάτς. Επτά άλλα Ιταλικά πλοία παρετηρήθησαν εις την νήσον Θάσσον, όπου αφού εξετέλεσαν γυμνάσια τινά, απέπλευσαν.»
Ο Ιταλοτουρκικός πόλεμος επιταχύνει όμως και τις πολιτικές διεργασίες στην Οθωμανική αυτοκρατορία και προκαλεί νέες έγνοιες στους ομογενείς Δεδεαγατσιανούς. Το Κομιτάτο της Ένωσης και της Προόδου, που μετά την εκθρόνιση του Αβδουλ Χαμίτ κυβερνάει τη χώρα, τον Απρίλιο του 1912 διέλυσε το κοινοβούλιο και προκήρυξε εκλογές. Στο Σαντζάκι Δεδεαγατς μάλιστα θα διεκδικήσει μια βουλευτική έδρα ένας ομογενής. Οι εκλογές όμως αυτές κατηγορούνται από τους Έλληνες ότι διεξήχθησαν υπό το κράτος βίας και νοθείας.
«Εικόνα 13: Η οδός των ξενοδοχείων.»
Στην εφημερίδα «Μακεδονία» στις 12-2-1912 διαβάζουμε:
«ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΑΙ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑΙ. Δεδέ-Αγάτς 5 Φεβρουαρίου 1912. Από πολλών ημερών ήρξατο και εν τη ημετέρα περιφερεία η προεκλογική κίνησις προς ανάδειξιν του Βουλευτού του Σαντζακίου Δεδέ-Αγάτς, ταυτοχρόνως όμως ήρξαντο και αι παρανομίαι, διότι ενώ κατά τον εν ισχύι νόμον πας Ναχιές της υπαίθρου χώρας θα απετέλει εκλογικόν κέντρον, όλως παρανόμως και προς σύμπηξιν πλειονοψηφίας, εγένοντο αυθαίρετοι διαιρέσεις, απογοητεύσασαι τον χριστιανικόν πληθυσμόν, σκεπτόμενον σοβαρώς, εάν υπό τοιαύτας συνθήκας οφείλει να προσέλθη εις τας κάλπας. Ούτως εκ του παρά το Δεδέ - Αγάτς Ναχιέ Σαινλάρ απεσπάσθησαν δυο χριστιανικά χωρία, τα οποία θα δώσωσιν μεν ένα εκλέκτορα χριστιανόν, εξασφαλίζεται όμως η ανάδειξις δυο εκλεκτόρων Μουσουλμάνων εις τον ούτω πως διαιρεθέντα Ναχιέν Σαινλάρ.»Αποτέλεσμα ήταν να μην εκλεγεί τελικά ο ομογενής Βουλευτής.
«Εικόνα 14: Το Dedeagatch απο τον Αγ.Νικόλαο .Σε πρώτο πλάνο το Γαλλικό Προξενείο και το σπίτι του Ιωάννη Τακέλλα.»
Η ομογενειακή εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης «ΙΣΟΠΟΛΙΤΕΙΑ» έκανε εκτενείς έρευνες σε όλη την επικράτεια και έγραψε για την πόλη μας στις 22-7-1912:
«Σαντζάκιον Δεδέαγατς. Διεξαγωγή πρωτοβαθμίων εκλεκτόρων. Εν τη πόλει Δεδεαγάτς παρεκωλύθησαν 20-25 τούρκοι των πέριξ χωρίων να ψηφίσωσι χριστιανούς εκλέκτορας, αντ’ αυτών δε έρριψεν εις την κάλπην ο αρχηγός της χωροφυλακής περί τα 25 ψηφοδέλτια Ενωτικά... Δια της έν γενει δε διαιρέσεως των τμημάτων εν τω Σαντζακίω Δεδεαγάτς κατέληξεν ώστε η βάσις ενός εκλέκτορος Τούρκου να είνε 368 εκλογείς Τούρκοι, ενώ είς ένα Έλληνα εκλέκτορα αναλογούσι 512 εκλογείς Έλληνες. Ούτως εν τω αποτελέσματι κατέληξεν ώστε: πληθυσμός (κατά την επίσημον στατιστικήν του Κράτους).
42.787 Τουρκ. δυνηθή ν’ αναδείξη 29 εκλέκτορας με βάσιν 1.476 μ. όρ.38.677 Ελλην. δυνηθή ν’ αναδείξη 14 εκλέκτορας με βάσιν 2.048 μ. όρ.16.238 Βουλγ. δυνηθή ν’ αναδείξη 3 εκλέκτορας με βάσιν 5.413. μ. όρ.87.702 πληθυσμός εν γένει δυνηθή ν’ αναδείξη 46 εκλέκτορας με βάσιν 1.906 μ. όρ.
Ενώ θα έπρεπε κατά δικαίαν και ανάλογον εκπροσώπησιν ν’ αναδείξωσινοι Τούρκοι 22 εκλέκτορας με βάσιν 1.906οι Έλληνες 15 εκλέκτορας με βάσιν 1.906οι Βούλγαροι 9 εκλέκτορας με βάσιν 1.906
Κατά συνέπειαν ο χριστιανικός πληθυσμός εν συνόλω, καίτοι πλειοψηφών σχετικώς του Τουρκικού κατά 2.138 δεν ανέδειξεν ίδιον βουλευτήν, αλλ’ εξελέγη Τούρκος τοιούτος.»
Αυτή ήταν η εικόνα της πόλης μας με την ακμάζουσα Ελληνική κοινότητα, τις αγωνίες της και τα όνειρά της λίγο πριν ξεσπάσει ο πρώτος βαλκανικός πόλεμος και καταληφθεί από τους βουλγάρους. Ο κόσμος εκείνος κατέρρευσε και η εποχή άλλαξε βάζοντας στο χρονοντούλαπο της ιστορίας τον πολυεθνικό, κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της πόλης μας που δεν τον απέκτησε ποτέ ξανά. Τίποτα σχεδόν δεν έχει μείνει να θυμίζει την πόλη των οθωμανικών χρόνων, αφού οι μεταγενέστεροι κάτοικοι της φρόντισαν με περισσή φροντίδα να εξαφανίσουν κάθε τι που τη συνέδεε με το παρελθόν αυτό.
ΠΕΤΡΟΣ Γ.ΑΛΕΠΑΚΟΣ
ΔΙΚΗΓΟΡΟΣ - ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ
Πηγές:
1. Νικολάου Γ. Ιγγλέση, έτος γ' τόμος Α' «Οδηγός της Ελλάδος. Απάσης της Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας μετά των νήσων του αρχιπελάγους και των νήσων Κρήτης - Κύπρου - Σάμου. Οικονομία, δημόσια έργα - εμπόριον, βιομηχανία, ναυτιλία, γεωργία, κτηνοτροφία, τοπογραφία, αρχαιολογία, γράμματα, τέχναι, στατιστική, μεταλλειολογία, χρηματιστήριον συγκοινωνία κ.τ.λ. μετά πολλών οδοιπορικών και τοπογραφικών χαρτών 1910-1911, φωτοαντίγραφο από το φιλήστωρα Θεόδωρο Κυρκούδη.
2. Italo-Turkish diplomacy and the war over Libya, 1911-1912, Timothy Winston Childs, BRILL, 1990
3. Foreign Aff. 159 (1922-1923) Note on the Political Map of Turkey, A. Bowman, Isaiah
4. Κ. Δημαρά, «Έκθεσις περί εμπορίας, γεωργίας και βιομηχανίας εν τω νομώ Αδριανουπόλεως κατά το έτος 1911, Εν Αθήναις, 1912»
5. ΘΡΑΚΗ ΜΟΡΦΕΣ & ΓΕΓΟΝΟΤΑ 1902-1922, Κ. Παπαθανάση-Μουσιοπουλου, 1991
6. Αρχείο Εφημερίδων ΦΑΡΟΣ Θεσ/νίκης, ΣΚΡΙΠ, ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ & ΙΣΟΠΟΛΙΤΕΙΑ Κων/πολεως.
7. Φωτοαρχειο: Γεωργίου Π. Αλεπάκου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου