Τρίτη 29 Οκτωβρίου 2019

Όταν η Αλεξανδρούπολη δάκρυσε «η ανιστόρητος θρακική τραγωδία του 1922»

(Φύλλο 16512 Οκτώβριος 2019 της εφημερίδας ‘ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΘΡΑΚΗ’)
Η πόλη μας, ως γεωπολιτικός κόμβος μεταξύ Ανατολής και Δύσης υποδέχτηκε πολλές φορές, παρά τη μικρή ιστορία της, πρόσφυγες, χριστιανούς και μουσουλμάνους, που είτε έμειναν εδώ, είτε κυρίως πέρασαν από εδώ για να συνεχίσουν το ταξίδι τους μέχρι να βρουν έναν καλύτερο τόπο για να εγκατασταθούν. Το ίδιο βλέπουν οι Αλεξανδρουπολίτες, με έντονη ανησυχία είναι η αλήθεια, να επαναλαμβάνεται και σήμερα.
Αναμφίβολα όμως την πιο δραματική υποδοχή προσφύγων από την Ανατολική Θράκη, τη Μικρασία, τον Πόντο και αλλού, την έζησαν οι Αλεξανδρουπολίτες το 1922, μετά την κατάρρευση του Μικρασιατικού μετώπου. Χαρακτηρισμένη ως μια από τις μεγαλύτερες μετακινήσεις πληθυσμών στην ιστορία, η αθρόα εισροή προσφύγων στην ελληνική επικράτεια, απότοκη της λεγόμενης Μικρασιατικής Καταστροφής, προκάλεσε μια σειρά ανακατατάξεων σε δημογραφικό και οικονομικό επίπεδο, τα οποία κλήθηκε να αντιμετωπίσει η Ελλάδα εν μέσω των ήδη διαμορφωμένων αρνητικών κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών. Τα προβλήματα αυτά ήταν η στέγαση, οι υποδομές υποδοχής και εγκατάστασης, η δημόσια υγεία και η επαγγελματική αποκατάσταση των προσφύγων.
Μετά την ολοσχερή αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού από τη Μ. Ασία οι κυβερνήσεις της Γαλλίας, Αγγλίας και Ιταλίας έστειλαν στις 23-9-1922 κοινό διάβημα στην κυβέρνηση της Τουρκίας παρακαλώντας τη να στείλει αντιπροσώπους για να διαπραγματευθούν τους όρους ειρήνης μεταξύ Τουρκίας και Συμμάχων. Η Τουρκία απάντησε στις 29-9-1922 ότι δέχεται να γίνει η διάσκεψη στα Μουδανιά. Οι εργασίες ξεκίνησαν στις 3-10-1922 και την Αγγλία αντιπροσώπευσε ο Άγγλος Στρατηγός HARINGTON, την Ιταλία ο Στρατηγός MOMBELLI και την Γαλλία ο γνωστός στην περιοχή μας Στρατηγός CHARPY. Την Τουρκία αντιπροσώπευσε ο Στρατηγός Ισμετ Πασάς ενώ την Ελλάδα αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον Στρατηγό Μαζαράκη. Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις στις 11-10-1922 υπεγράφη το πρωτόκολλο της Ανακωχής μόνο όμως από τους Συμμάχους και τους Τούρκους, ενώ η Ελληνική αντιπροσωπεία που όλο αυτό το διάστημα παρέμενε επι Αγγλικού Θωρηκτού αρνήθηκε να το υπογράψει και αποχώρησε. Σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής τα Ελληνικά στρατεύματα έπρεπε σε διάστημα 15 ημερών να αποσυρθούν δυτικά του Έβρου ποταμού, ενώ οι πολιτικές εξουσίες θα παραδίδονταν στους Συμμάχους, οι οποίοι θα τις μεταβίβαζαν στις Τουρκικές αρχές, 30 ημέρες το αργότερο μετά την εκκένωση της Θράκης από τους Έλληνες.
Την ανακωχή αποφάσισε τελικά να αποδεχτεί κατόπιν πιέσεως από τον Ελευθέριο Βενιζέλο η επαναστατική κυβέρνηση της Αθήνας και ο Υπουργός των Στρατιωτικών Υποστρατηγος Θεόδωρος Πάγκαλος τηλεγράφησε στο νέο Διοικητή της Στρατιάς Θράκης Αντιστράτηγο Νίδερ Κωνσταντίνο τους συμφωνηθέντες όρους της ανακωχής προκειμένου να συμμορφωθεί με αυτούς. Στη συνέχεια κατόπιν συνεννοήσεως της Στρατιάς Θράκης με την Ανωτέρα Συμμαχική Στρατιωτική Διοίκηση αποφασίστηκε η κατάληψη της Ανατολικής Θράκης να γίνει με τρία Αγγλικά τάγματα, τρία Γαλλικά και ένα Ιταλικό. Ενόψει δε της εκκενώσεως η κυβέρνηση διόρισε Γενικό Διοικητή Θράκης τον Υποστράτηγο Κατεχάκη Γεώργιο, ο οποίος έφτασε στις 3 Οκτωβρίου στην Αδριανούπολη και ανέλαβε τα καθήκοντα του.
Έτσι άρχισαν να καταλαμβάνουν τις θέσεις των Ελληνικών στρατευμάτων συμμαχικά στρατεύματα. Μαζί με τα υποχωρούντα στρατεύματα άρχισαν να εγκαταλείπουν τις εστίες τους και οι κάτοικοι. Στην Αθηναϊκή εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ» στις 8-10-1922 (παλαιό ημερ.) δημοσιεύθηκε η ακόλουθη είδηση:
«Η Διασυμμαχική κατάληψις της Θράκης συνεπληρώθη χθές, εισελθόντος εις Αδριανούπολιν τάγματος Ζουαβών. Τα Ελληνικά στρατεύματα υπεχώρησαν εις γραμμήν ανατολικώς της Αρκαδιουπόλεως, η οποία εκκενούται σήμερον. Η μεταφορά των προσφύγων και του υλικού στρατού ενεργείται δια τετρακοσίων βαγονίων ημερησίως, αποτελούντων πέντε αμαξοστοιχίας ανόδου και ισαρίθμους καθόδου. Εις το Δεδεαγάτς, όπου συνεκεντρώθησαν υπερτριάκοντα χιλιάδες προσφύγων, κατέπλευσαν ατμόπλοια προς μεταφοράν των. Εις το Δεδεαγάτς απόψε φθάνει το Ελληνικόν Στρατηγείον. Ενταύθα πυρετωδώς εγκαθίστανται πρόσφυγες.»
«Πρόσφυγες σε πλοίο.»
Πράγματι στις 9 Οκτωβρίου 1922 (παλαιό ημερ.) αναχώρησε το Ελληνικό Στρατηγείο εκ Ραιδεστού για την Αλεξανδρούπολη. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού έπρεπε να συγκεντρωθεί στους κεντρικούς σιδηροδρομικούς σταθμούς για να αναχωρήσει, αλλά η Εταιρία Ανατολικών Σιδηροδρόμων απέφυγε να χορηγεί βαγόνια με την πρόφαση ότι έπρεπε να προηγηθεί η μεταφορά του στρατού και του υλικού του. Έπειτα δεν δεχόταν να μεταφέρει πρόσφυγες αξιώνοντας να της καταβληθούν τα οφειλόμενα από προηγούμενες μεταφορές. Τότε η Γενική Διοίκηση κατόρθωσε να εξοικονομήσει χρήματα και να πληρώσει τα οφειλόμενα ενώ στις 9 Οκτωβρίου 1922 (παλαιό ημερ.) ανακοινώθηκε από την Κωνσταντινούπολη ότι αποφασίστηκε από τους Συμμάχους Αρμοστές η αποστολή ατμομηχανών και τροχαίου υλικού στην Ανατολική Θράκη προς βοήθεια και επίσπευση της εκκένωσης.
Η εικόνα του σιδηροδρομικού δικτύου με τους πρόσφυγες ήταν τραγική:
«Η Γεν. Διοίκησις Θράκης με τον κ. Κατεχάκη επι κεφαλής προσπαθεί να μετριάση δια παντός μέσου το κακόν, αλλά το κακόν είνε πολύ μεγάλον. Πέραν του Έβρου μέχρι Δεδεαγάτς και εκείθεν μέχρι Θεσσαλονίκης, δεξιά και αριστερά της σιδηροδρομικής γραμμής, μάζαι ανθρώπων συσσωρευμένων και κατακειμένων εν νεκροφανεία εντός των αγρών, ριγούντες, αναμένουν να τους παραλάβη ο σιδηρόδρομος ή ο θάνατος.» Ε. Βήμα 13-10-1922 (παλαιό ημερ.).
«Καραβάνι προσφύγων.»
Πολλοί από τους πρόσφυγες επιβιβάζονταν στο Δεδεαγατς σε πλοία για να μεταφερθούν αλλού. Στην εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» συνεχώς δημοσιεύονταν ειδήσεις με την άφιξη τέτοιων πλοίων στη Θεσσαλονίκη:
«Άφιξις προσφύγων - Κατέπλευσε χθες το ατμόπλοιον «Προποντις» προερχόμενον εκ Καβάλλας και κομίζον περί τους 300 πρόσφυγας. Επίσης κατέπλευσεν το μέγα ατμόπλοιον «Κωνσταντινούπολις» εκ Δεδεαγάτς με πολλάς χιλιάδας προσφύγων οίτινες δεν απεβιβάσθησαν εισέτι.» ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 15-11-1922 (παλαιό ημερ.)
ή
«Άφιξις προσφύγων - Σήμερον κατέπλευσαν εις τον λιμένα μας τα κάτωθι επίτακτα ατμόπλοια: «Αντώνιος Γιαννουλάτος» προερχόμενον εκ Ραιδεστού με πρόσφυγας. «Υπεροχή» εκ Δεδεαγάτς με 600 πρόσφυγας. «Άγιος Γεώργιος» εκ Ραιδεστού. «Κέκεν» εκ Κων/πολεως με πρόσφυγας.» ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 21-10-1922 (παλαιό ημερ.)
Στην πόλη μας κατέφθαναν εκτός από τους πρόσφυγες και ξένοι δημοσιογράφοι και αντιπροσωπείες ξένων επιτροπών. Στο «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» της 16-10-1922 (παλαιό ημερ.) διαβάζουμε ότι
«Διήλθεν εκ Θεσσαλονίκης επιτροπή Άγγλων μεταβαίνουσα εις Δεδεαγατς μετά τροφίμων δυναμένων να επαρκέσωσιν εις 7.000 άτομα.»
Ενδεικτική του κλίματος που επικρατούσε είναι η ακόλουθη είδηση:
«ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΙΣ (Δεδεαγάτς) 17 Οκτωβρίου (Του ανταποκριτού μας) - Αφίχθησαν ο αντιπρόσωπος της Αμερικανικής προστασίας εν τη Εγγύς Ανατολή, και τα μέλη του Ηνωμένου Τύπου επισκεφθέντες μετά του νομάρχου κ. Ταζεδάκη τους πρόσφυγας. Ετηλεγράφησαν δια του ασυρμάτου εις Κωνσταντινούπολιν ν’αποσταλούν άλευρα σιδηροδρομικώς εις Δεδεαγάτς, φάρμακα και κλινοσκεπάσματα.Επίσης η επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών, εκ των συνταγματάρχου Κρίχτων, Κάοφμαν, Μοίνρο και Σελεβροβήκο, επεσκέφθη μετά του νομάρχου κ. Γρηγορίου και των τέως βουλευτών κ.κ Εξηντάρη και Παπαθανάση τας εγκαταστάσεις των προσφύγων. Συγκινηθέντες, ετηλεγράφησαν εις Κωνσταντινούπολιν αμέσως να αποσταλή υλικόν στεγάσεως, άλευρα και γάλακτα. Υπολογίζεται ότι διήλθον εκ Δεδεαγάτς πεντήκοντα χιλιάδες Θράκες. Υπολείπονται δε όπως διέλθωσιν ακόμη άνω των εκατό χιλιάδων. Οι λοιποί ανεχώρησαν θαλασσίως.Σιωπηρώς η προθεσμία της στρατιωτικής εκκενώσεως παρατείνεται ημέρας τινάς. Συμπληρωθέντος του εποικισμού των χωρίων Έβρου και Ροδόπης, άπαντες οι λοιποί χωρικοί κατευθύνονται εις Δράμαν και Θεσσαλονίκην, δυσχαιρενομένης της πορείας λόγω του καιρού και της ελλείψεως χόρτου και κτηνών. Συγκοινωνία εξακολουθεί προσκρούουσα εις δυσχερείας της Γαλλ. Σιδ. Εταιρείας και εις έλλειψιν ατμομηχανών.Συγκέντρωσις των σιτηρών διηυκολύνθη υπό των στρατιωτικών αυτοκινήτων. Ο στρατηγός κ. Μανέττας αφίχθη σήμερον μεταβαίνων εις Διδυμότειχον. Ο αρχιστράτηγος κ. Νίδερ διέθεσεν άπαντα τα μέσα του στρατεύματος προς ανακούφισιν των προσφύγων. Στενή πάντοτε υπάρχει συνεργασία μετά του κ. Κατεχάκη και των διοικητικών αρχών.» Ε. ΒΗΜΑ 18-10-1922 (παλαιό ημερ.)
«Διάβαση του Έβρου.»
Εντωμεταξύ στις 17 Οκτωβρίου (παλαιό ημερ.) επισκέφτηκε την πόλη μας και ο Απόστολος Δοξιάδης ο οποίος την περίοδο 1922-1924 διετέλεσε υπουργός του Υπουργείου Περιθάλψεως:
«ΑΛΕΞ/ΠΟΛΙΣ 18. Χθες την πρωίαν αφίκετο ενταύθα ο Υπουργός της Περιθάλψεως κ. Δοξιάδης μετά της ακολουθίας του, αφού εσταύθμευσεν εις Δράμαν. Αμέσως εδέχθη τας επιτροπάς Φερρών, Ξάνθης και Γκιουμουλτζίνης. Άυπνος και ακούραστος επελήφθη όλων των ζητημάτων των προσφύγων, συνεργασθείς με τας Αρχάς, την Επιτροπήν της Κοινωνίας των Εθνών και μετά του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού. Κατόπιν συνειργάσθη μετά του κ. Κατεχάκη, επειγόμενος να επιστρέψη εις Αθήνας, όπως συναντηθή μετά του κ. Νάνσεν επιστρεφόμενος εκ Κωνσταντινουπόλεως. ... 
Ο κ. Δοξιάδης συνειργάσθη μετά των κ. Φημερέλη, Τζηρίτη, Τουντζή και του Συνδέσμου Κυριών και δ/δων όστις θα ενισχυθή οικονομικώς ινα εξακολουθήση την δράσιν του. Επι πλέον ανετέθη εις τούτον η διανομή γάλακτος και ρουχισμού. Μικτή επιτροπή αξιωματικών και κυριών διενεργεί επιτάξεις οικημάτων ετέρα επιτροπή διενεργεί την εγκατάστασιν των προσφύγων εις την περιφέρειαν του Δεδεαγατς. Ο υγειονομικός επιθεωρητής Ελευθεριάδης εν συνεννοήσει μετά των Στρατιωτικών αρχών ανέλαβεν την εγκατάστασιν υγειονομικών σταθμών και νοσοκομείων προσφύγων. Ο κ. Δοξιάδης εξακολουθεί συνεχώς τας συνεργασίας του μετά των παραγόντων του τόπου.» ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 19-10-1922 (παλαιό ημερ.).
Την επόμενη ημέρα στην ίδια εφημερίδα διαβάζουμε:
«Λόγω της υπερσυγκεντρώσεως των προσφύγων κατερχομένων εκ των οδών Διδυμοτείχου προς Δεδεαγατς, ο Υπουργός κ. Δοξιάδης διέταξε 48ωρον αναστολήν των κινήσεων όπως επιτευχθή η αραίωσις των συγκεντρωθέντων ενταύθα προς την Αν. Μακεδονίαν και τους νομούς Ξάνθης και Γκιουμουλτζίνης. Η τοιαύτη επείγουσα απόφασις εκρίθη επιτακτική, καθόσον η υπερσυγκέντρωσις εις Δεδεαγατς εδημιούργει σοβαρούς επισιτιστικούς και υγιεινούς κινδύνους. Συγχρόνως εσχηματίσθη τοπική επιτροπή, ήτις ανέλαβε την κατανομήν των ερχομένων προσφύγων εις τας περιφερείας της Δυτικής Θράκης και της Αν. Μακεδονίας. Οργανούνται ειδικαί αμαξοστοιχίαι μεταφέρουσαι εις τους τόπους εγκαταστάσεως. Απεφασίσθη όπως οι πληθυσμοί του Νομού 40 Εκκλησιών και μέρος του Νομού Αδριανουπόλεως και των μεσογείων του Νομού Ραιδεστού, εγκατασταθούν εις πόλεις και χωρία και τσιφλίκια Μοναστηριακά του Νομού Γκιουμουλτζίνης, Δράμας και Σερρών. Εις την Επιτροπήν της αποστολής και κατανομής των προσφύγων συμμετέχουν οι πρώην πληρεξούσιοι Θράκης. Επίσης απεφασίσθη όπως εις τον σταθμόν Δεδεαγατς εγκατασταθή επιτροπή κυριών ήτις να παρέχη εις τους αφικνουμένους, είτε οδικώς, είτε Σιδ/κως ζωμόν μετά φαγητού και τείου. Ετέρα επιτροπή κυριών ανέλαβε την διανομήν ζακχάρως, καφέ, τείου, μακαρονίων, και ορίζης προς τους διαμένοντας πρόσφυγας εις Δεδεαγατς, δωρηθέντων υπό της Αμερικανικής Επιτροπής Περιθάλψεως. Επίσης ήρχισεν η λειτουργία του Γραφείου παροχής ασπρορούχων. Τρίτη επιτροπή κυριών ανέλαβεν όπως επισκέπτεται τας οικογενείας των προσφύγων, εξετάζη τας επειγούσας αυτών ανάγκας και καθιστά ενημέρους τας αρχάς και τας ξένας επιτροπάς. Κατόπιν συνεργασίας του αρχιστρατήγου Νίδερ μετά του υπουργού Δοξιάδου εκανονίσθη το ζήτημα της επιτάξεως οικιών και της κατανομής του πληθυσμού. Ο αρχιστράτηγος κ. Νίδερ παρέσχεν ταχέως μετά μεγίστης προθυμίας πάσαν δυνατήν βοήθειαν, συντελέσας εις την διευκόλυνσιν του έργου της προσφυγικής μετακινήσεως. Η υγιεινή κατάστασις απησχόλησεν τας αρχάς κατόπιν μακράς συνεργασίας του Υγειονομικού Επιθεωρητού κ. Ελευθεριάδου και του Αρχιάτρου Καναβάτσογλου. Η Στρατιά εχορήγησεν υλικόν και φάρμακα, ίδρυσε προσφυγικόν ιατρείον και πρόχειρον Νοσοκομείον.» ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 20-10-1922 (παλαιό ημερ.).
Η κατάσταση πλέον στην πόλη μας ήταν δραματική. Στο ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ στις 24-10-1922 (παλαιό ημερ.) διαβάζουμε από την ανταπόκριση του Μιχ. Ροδά:
«Αρκεί να μείνη κανένας δέκα ημέρας εις το Δεδεαγατς δια να γηράση κατά δέκα τουλάχιστον χρόνια. Όλοι πνίγονται εδώ κάτω από την προσφυγικήν συμφοράν. Χιλιάδες οικογενειών τρυπώνουν κάτω από τας αποσκευάς των και περνούν την νύκτα. Πολιορκούν τους φούρνους και τας πηγάς, παίρνουν την λάσπην και το θολό νερό και επανέρχονται εις τη κρύπτην των να ξεγελάσουν τον στόμαχόν των.»
«Ο υπουργός Περιθάλψεως Απόστολος Δοξιάδης, με μέλη επιτροπής εγκατάστασης προσφύγων σε καταυλισμό προσφύγων.»
Αλλά και ο ανταποκριτής του «Ηνωμένου Αμερικανικού Τύπου» ο οποίος γύρισε τη Θράκη περιέγραψε με τα μελανότερα χρώματα την τραγική κατάσταση που επικρατούσε. Η ανταπόκριση του αυτή δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «ΕΜΠΡΟΣ» στις 24-10-1922 (παλαιό ημερ.) με τίτλο «Η ΑΝΙΣΤΟΡΗΤΟΣ ΘΡΑΚΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ»*:
«Κατά την εν τη Δυτική Θράκη περιοδείαν μου ευρέθην προ δυστυχίας φρικωδεστάτης. Πρόσφυγες πανικόβλητοι ευρίσκονται άλλοι ασφυκτικώς εντός βαγονίων, άλλοι επι κλιμάκων και υπεράνω βαγονίων. Τοιούτος συνωστισμός προκαλεί κατά μέσον όρον τέσσαρας θανάτους εις έκατον συρμόν από Καραγάτς μέχρι Θεσσαλονίκης. Εντός των βαγονίων συμβαίνουσι πολλοί πρόωροι θάνατοι και γεννήσεις. Σύζυγος πρόσφυγος φονευθέντος εν Μ. Ασία τεκούσα δίδυμα έρριψε αυτά εκ του παραθύρου, ριφθείσα κατόπιν και η ιδία. Παρα τας περί ασφαλείας διαβεβαιώσεις των Συμμαχικών επιτροπών, ολίγαι μόνον εκατοντάδες Ελλήνων παραμένουσιν ακόμη εν Ανατολική Θράκη. Από εβδομήκοντα πέντε χιλιάδες τόννων σίτου ανήκοντος εις Έλληνας εσώθησαν μόνον 6 χιλιάδες. Η διαρπαγή και η λεηλασία των ελληνικών οικιών της Ανατολικής Θράκης υπό των Τούρκων εξακολουθούσι. Το Δεδεαγάτς είνε η κυρία έδρα της δυστυχίας, το θέαμα της οποίας προκαλεί τα δάκρυα και του πλέον ασυγκινήτου ανθρώπου. Οι μόνιμοι κάτοικοι του Δεδεαγάτς ανερχόμενοι εις 6 χιλιάδας είνε ηναγκασμένοι σήμερον να δέχωνται εντός της πόλεως δέκα χιλιάδας πρόσφυγας, ενώ αφ’ετέρου οκτώ χιλιάδες διαιτώνται εις σκηνάς τοποθετημένας εις έδαφος λασπώδες. Εκάστη σκηνή στεγάζει τρεις οικογενείας κατά μέσον όρον. Οπουδήποτε ευρεθή η λέξις Αμερική προκαλεί συγκλονιστικήν συγκίνησιν. Έκαστος πρόσφυξ αναμένει εξ Αμερικής μετά πεποιθήσεως την σωτηρίαν αυτού όσον και της οικογενείας του από του επικειμένου λιμού μέχρις ότου καταστή ικανός να αυτοσυντηρηθή.»
«ΤΣΙΜΕΝΤΕΝΙΑ 1923.»
Στα μέσα Δεκεμβρίου 1922 ο Διοικητής της Στρατιάς Θράκης Αντιστράτηγος Νίδερ παραιτήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον μέχρι τότε Υπουργό των Στρατιωτικών Θεόδωρο Πάγκαλο, ο οποίος συνέχισε με εντατικούς ρυθμούς την οργάνωση της Στρατιάς πλέον του Έβρου. Παράλληλα άρχισαν να κατασκευάζονται στην πόλη μας προσφυγικοί συνοικισμοί. Στην εφημερίδα «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» με τίτλο «ΕΝΑΣ ΝΕΟΣ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΣ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΣ ΕΙΣ ΤΗΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΙΝ» δημοσιεύθηκε στις 30-1-1923 (παλαιό ημερ.) ένα άρθρο του ανταποκριτή της εφημερίδας με το ψευδώνυμο ΔΕΔΕΑΓΑΤΣΙΑΝΟΣ:
«ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ, 23 Ιανουαρίου. -Μια τελετή απλή, σεμνή και συγκινητική, εγένετο χθες εις την πόλιν μας. Ετελέσθησαν τα εγκαίνια του νέου συνοικισμού των ναυτικών προσφύγων, ο οποίος ανηγέρθη εις το δυτικόν άκρον της πόλεως, πλησίον της θαλάσσης. Ως είνε γνωστόν, η Κυβέρνησις, μετά τον πρώτον σάλον του κατακλυσμού των προσφύγων και την «όλως πρόχειρον στέγασιν αυτών, μεριμνά δια την οριστικήν και άνετον εγκατάστασιν των δυστυχών τούτων, αναλόγως της τάξεως και του επαγγέλματος των. Δεν γνωρίζομεν τι έχει γίνει εις τα άλλα κέντρα, ενταύθα όμως η προσπάθεια αύτη του Κράτους, χάρις εις την εξαιρετικήν δραστηριότητα των αρμοδίων υπαλλήλων, εσημείωσε μίαν περιφανή πρόοδον. Τέσσαρες συνοικισμοί με περισσοτέρας των 200 οικιών έκαστος, έχουν κτιστεί ήδη πλησίον του Δεδεαγάτς, δια τους πρόσφυγας. Δύο γεωργικοί, εις δι’αστικάς οικογενείας και είς δια τους ναυτικούς. Και εξακολουθούν να κτίζωνται νέαι οικίαι και να εγκαθίστανται διαρκώς προσφυγικαί οικογένειαι. Και οι συνοικισμοί αυτοί δεν αποτελούνται από προχείρους καλύβας η απλά στέγαστρα. Είναι πολίχναι αληθιναί κτισμέναι με ρυθμόν και σχέδιον. Δεν λείπουν ούτε αι πλατείαι, ούτε το σχολείον, ούτε η εκκλησία. Σπίτια με ξυλίνους σκελετούς και πλίνθους, από τέσσαρα δωμάτια έκαστον, κανονικά και κομψά, μικρά μέγαρα. Αρχικώς στεγάζονται ανα δύο οικογένειαι είς έκαστον, μετά την αποπεράτωσιν όμως των οικημάτων θα είνε έν δι’εκάστην οικογένειαν.Ο συνοικισμός των ναυτικών υπερέχει των άλλων, λόγω της θέσεως του. Είνε εις την προέκτασιν του δυτικού άκρου της πόλεως και πρό της θαλάσσης. Μία πλατεία λεωφόρος χωρίζει τας κομψάς οικίας από τους μικρούς βράχους, που δέρνουν τα κύματα. Μία εξέδρα εμπρός εις την θάλασσαν, εις την οποία θα τραβούν το κρασάκι των οι κουρασμένοι ναυτικοί, και η οποία ασφαλώς θα γίνη το καλύτερον θερινόν κέντρον του Δεδεαγάτς, δίδει εις τον συνοικισμόν μίαν όψιν ευρωπαϊκής πόλεως. Ενταύθα εγκαθίστανται οι ναυτικοί πρόσφυγες της Αίνου, των Δαρδανελλίων, του Πόντου και των άλλων μερών. Όλων των οικιών αι προσόψεις είνε προς την θάλασσαν. Απέναντι φαίνεται η Αίνος, εις το βάθος τα Δαρδανέλλια, και πολύ βαθύτερα μαντεύει τις τον Πόντον. Έτσι κάθε στιγμή οι πικραμένοι πρόσφυγες θα βλέπουν την θάλασσαν και θα ατενίζουν με ελπίδα τον τόπον των.Η τελετή της εγκαταστάσεως ήτο πολύ συγκινητική. Είχον προσέλθη άπασαι αι αρχαί της πόλεως πολιτικαί και στρατιωτικαί, και αρκετός κόσμος. Οι ναυτικοί πρόσφυγες, θαλασσοδερμένοι και ηλιοκαυμένοι όλοι οικογενειακώς. Ο Μητροπολίτης Γερβάσιος βοηθούμενος από τους ιερείς των προσφύγων έψαλλον τον αγιασμόν. Οι θαλασσινοί ασκεπείς με δακρυσμένα μάτια παρακολουθούν την τελετήν. Βλέπουν τα ωραία νέα σπίτια των ο νούς των όμως πετά εις τας πτωχικάς καλύβας του τόπου των. Μετά τον αγιασμόν ο Σεβασ. Μητροπολίτης ομιλεί εμπνευσμένα δια το έργον της Κυβερνήσεως όσον αφορά την προστασίαν των προσφύγων. Προτρέπει να ελπίζωμεν εις την Επανάστασιν και να πιστεύωμεν εις το μέλλον. Ακολούθως ο Δήμαρχος της πόλεως κ. Αλτιναμάζης με ωραίους λόγους χαιρετά τους νέους πολίτας του Δήμου του, εκφράζει την στοργήν αυτού και των πολιτών προς τους ατυχείς αυτούς συνιστών νομιμοφροσύνην και εργατικότητα και προτρέπει να μη λησμονήσωσι ποτέ τας παλαιάς των οικίας διότι θα υπάγουν πάλιν εις αυτάς, διότι αυτό θέλει η ελληνική ψυχή. Ζητωκραυγαί υπέρ του Έθνους, της Επαναστάσεως και του Στρατού εκάλυψαν τους τελευταίους λόγους του κ.Δημάρχου και η σεμνή τελετή έληξεν. Δεν θα εξάρωμεν το έργον ούτε της Κυβερνήσεως ούτε της Γεν.Διοικήσεως Θράκης δια την μέριμναν των υπέρ των προσφύγων. Είνε γνωσταί αι εξαιρετικαί φροντίδες και αι μεγάλαι δαπάναι υπέρ του σκοπού αυτού. Ανάγκη όμως να εξαρθή η εργατικότης και η αυταπάρνησις των υπαλλήλων των εντεταλμένων την εκτέλεσιν των αποφάσεων. Η εργασία η οποία έγινεν εις το Δεδεαγάτς δια την στέγασιν των προσφύγων ασφαλώς δεν έχει γίνει εις άλλα μέρη. Οφείλεται δι αύτη εις την δραστηριότητα του διευθυντού του ενταύθα τμήματος του Εποικισμού κ. Μαγκληκέα και του βοηθού του κ. Θεοδωρίνου κ.λ Οι συνοικισμοί είνε έργα του ακούραστου αυτού ανθρώπου. Εντός μηνός έκτισε πόλεις ολοκλήρους. Δια τούτο μετά το τέλος της τελετής ο Μητροπολίτης. ο Νομάρχης, ο Μέραρχος, ο Δήμαρχος και όλοι οι παρευρεθέντες έσφυγξαν την χείρα του Μαγκλήκεα και τον συνεχάρησαν θερμότατα δια το έργον του.»
«Στα περίχωρα του Δεδέαγατς.»
Η συνθήκη της Λωζάνης 11 Ιουλίου 1923 (νέο ημερ.) έκλεισε οριστικά την τραγωδία και επικύρωσε την οδύσσεια της άφιξης των προσφύγων εξαιτίας της ανταλλαγής των πληθυσμών, που είχε αρχίσει με το Σύμφωνο για την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας της 30ής Ιανουαρίου 1923 (παλαιό ημερ.), και τις δυσκολίες της ρίζωσης και κοινωνικής ένταξης στο σώμα της Ελλάδας, αφού οι «ανταλλάξιμοι» εκατέρωθεν δεν είχαν το δικαίωμα της επιστροφής στις πατρογονικές εστίες. Το Ελληνικό κράτος εξαιτίας της Μικρασιατικής εκστρατείας ήταν εξαντλημένο οικονομικά και υποχρεωμένο να θρέψει, να στεγάσει, να περιθάλψει, να τονώσει ηθικά και να εντάξει κοινωνικά 1.500.000 Μικρασιάτες πρόσφυγες.
Συμπερασματικά για να μιλήσουμε με αριθμούς παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το Λεύκωμα Θρακης - Μακεδονιας 1932 του εκδότη Δρακόπουλου και ειδικότερα από τη μελέτη του ΝΙΚ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ (ΤΕΩΣ ΠΡΟΪΣΤΑΜΕΝΟΥ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ Δ.Ε.Θ) που αφορά την εγκατάσταση των προσφύγων στην περιφέρεια της Αλεξανδρούπολης:
«Αριθμός ανεγερθέντων συνοικισμών 62 
Εγκατεστημέναι οικογ. 5.073 άτομα 21.950 
ήτοι κατά προελεύσεις: 
Θρακών οικογ. 2.807 άτομα 12.522 
Μικρασιατών οικογ. 714 άτομα 2.924 
Ποντίων οικογ. 547 άτομα 2.160 
Καυκασίων οικογ. 227 άτομα 923 
εκ Βουλγαρίας οικογ. 359 άτομα 1.562 
διάφοροι οικογ. 419 άτομα 1.829 
Εκ τούτων τυγχάνουσι 936 κτηνοτρόφοι, 39 αλιείς, 13 κηπουροί, 42 ποιμένες, 24 σηροτρόφοι, 15 μυλωθροί, 38 ιερείς και διδάσκαλοι, 140 μικροεπαγγελματίαι οι δε λοιποί καθαρώς γεωργοί.»
«ΧΑΡΤΗΣ ΣΠΑΝΟΥ ΚΛΜ 1 10000.»
Με μια τραγωδία λοιπόν σημαδεύτηκε η πόλη μας στα πρώτα της βήμα του ελεύθερου βίου της ύστερα από την ενσωμάτωση της στον εθνικό κορμό: το δράμα των χιλιάδων προσφύγων εξαιτίας της Μικρασιατικής καταστροφής. Χάρη όμως στις προσπάθειες των κατοίκων της και ιδίως των προσφύγων που προσαρμόστηκαν στο νέο τους περιβάλλον, ξεπεράστηκαν οι αντιξοότητες και η πόλη κατόρθωσε να αναπτυχθεί. Μόνο στους παλαιότερους πλέον θυμίζουν κάτι οι λέξεις «Τσιμεντένια»«Καραγατσιανά» και «Απολλωνιάδα», που παραπέμπουν στους προσφυγικούς συνοικισμούς που έγιναν την εποχή εκείνη.


Πέτρος Γ. Αλεπάκος
Δικηγόρος – ιστορικός ερευνητής


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1. Αρχείο εφημερίδων «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», «ΕΜΠΡΟΣ» και «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ»
2. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΕΙΣ ΘΡΑΚΗΝ (1919-1923), Δ/ΝΣΙΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ
3. ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΛΕΥΚΩΜΑ 1922 Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ NATIONAL GEOGRAPHIC
4. Λεύκωμα Θράκης - Μακεδονίας 1932 του εκδότη Δρακόπουλου.-
Φωτοαρχείο : Γεωργίου Π. Αλεπάκου