Τη χρονιά που οι Βρετανοί κατέλαβαν την Αλεξανδρούπολη (ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ) (1918-1919)

«Ο Συμμαχικός Στόλος προ της Καλλίπολης.»

Σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής, που υπέγραψε η Βουλγαρία με τις δυνάμεις της Αντάντ (Entente Cordiale), στις 29 Σεπτεμβρίου 1918, θα έπρεπε αυτή να διαλύσει το στρατό της, να παραδώσει τον οπλισμό της και να επιτρέψει τους Συμμάχους να χρησιμοποιούν το έδαφος και τους σιδηροδρόμους της για να συνεχιστεί ο πόλεμος.

Οι Βρετανοί μπήκαν στη Σόφια και ο D’ ESPEREY, ο αρχιστράτηγος των συμμαχικών δυνάμεων στο Μακεδονικό μέτωπο, έλπιζε ότι θα του δινόταν η ευκαιρία να εισβάλει στη Ρουμανία, με απώτερο στόχο την Βιέννη, αλλά οι Βρετανοί επέμεναν να προελάσει ο Άγγλος στρατηγός Milne με στόχο την Κωνσταντινούπολη. Οι Βρετανοί έδιναν μεγάλη σημασία στην ευκαιρία που εμφανιζόταν να τιμωρήσουν την Οθωμανική αυτοκρατορία για την ματωμένη εκστρατεία στην Καλλίπολη. Στη συμμαχική διάσκεψη που έγινε στις 4 Οκτωβρίου 1918, βρέθηκε μια συμβιβαστική λύση. Μια διεθνής δύναμη που θα την αποτελούσαν κυρίως ελληνικά και βρετανικά στρατεύματα θα βάδιζε εναντίον της Κωνσταντινούπολης υπό την ανώτατη ηγεσία του D’ ESPEREY, αλλά με άμεσο διοικητή τον Milne.

«Ο George Francis Milne (αριστερά) με τον Franchet d'Espèrey (δεξιά).»

Έτσι ο στρατηγός Milne συγκέντρωσε μια δύναμη για να τη μεταφέρει στα τουρκικά σύνορα. Η εκστρατευτική δύναμη, που επίσημα ονομάστηκε ως «Ανατολικό Τμήμα των Συμμαχικών Δυνάμεων», σχηματίστηκε στις 6 Οκτωβρίου 1918 και αποτελούνταν από τις 22η, 26η, & 28η Βρετανικές μεραρχίες, την Ιταλική Ταξιαρχία Σικελίας, την 122η γαλλική μεραρχία και το Α Ελληνικό Σώμα με Διοικητή το Στρατηγό Ιωάννου, ενώ επρόκειτο να προστεθούν 2 μεραρχίες από το Σώμα Εθνικής Άμυνας.

Αντικειμενικός σκοπός του νέου συμμαχικού εκστρατευτικού σώματος ήταν ο ακόλουθος: με αιφνιδιαστική κίνηση θα διασχιζόταν ο ποταμός Έβρος (Maritza) και τρία προγεφυρώματα θα εγκαθίσταντο στις όχθες του από τα οποία τρεις επιθετικές ενέργειες θα επιχειρούνταν κατά της Αδριανούπολης, του Πυθίου (Kuleli Burgas) και των Υψάλων αντίστοιχα. Οι δρόμοι όμως στην Ανατολική Μακεδονία που οδηγούσαν στα τουρκικά σύνορα πρακτικά δεν υπήρχαν. Στην καλύτερη των περιπτώσεων ήταν απλώς λασπόδρομοι ενώ η σιδηροδρομική γραμμή μεταξύ Δοϊράνης και Σερρών είχε καταστραφεί.

Σε εφαρμογή του ανωτέρω σχεδίου η 22η Βρετανική Μεραρχία που βρισκόταν στην περιοχή των Σερρών μετακινήθηκε στο Σταυρό της Χαλκιδικής όπου και έφθασε στις 20 Οκτωβρίου 1918. Από εκεί επιβιβάσθηκε στις 25 Οκτωβρίου σε 17 Βρετανικά αντιτορπιλικά για να μεταφερθεί στο Δεδεαγατς. Η απόβαση θα καλυπτόταν και από ανιχνευτικά. Έχοντας όμως σαλπάρει, ο καιρός δεν επέτρεπε την απόβαση και έτσι επέστρεψαν στο Σταυρό Χαλκιδικής. Στις 27 Οκτωβρίου επιβιβάστηκαν ξανά και τελικά αποβιβάστηκαν με επιτυχία στις 28/10/1918 στο Δεδεαγατς. 

Πώς όμως αντίκρυσαν την πόλη μας τα βρετανικά στρατεύματα; Μια χαρακτηριστική εικόνα μας δίνει ένα σχεδόν χρόνο μετά (20-11-1919) ο δημοσιογράφος Κονιτόπουλος απεσταλμένος της αθηναϊκής εφημερίδας «Πατρίς»!

«Παντού ερείπια, παντού σπίτια χωρίς παράθυρα και πόρτες, χωρίς προσόψεις, χωρίς στέγας. Μέγαρα ολόκληρα είχον μεταβάλει εις σταύλους και άλλα εις αποθήκας. Έάν εσώθησαν δέ μερικά έξ αυτών, τούτο συνέβη, διά τόν απλούστατον λόγον, ότι εχρησιμοποιούντο ώς δημόσια καταστήματα. ... Από τον ωραίον όσov και απέραντον ατμόμυλον Πρωτόπαπα δέν σώζονται παρά ερείπια ... Τά πλείστα των καταστημάτων είνε κλειστά. ... Εντός του λιμένος δέν υπάρχουν παρά συντρίματα ναυαγίων, θυμάτων των βομβαρδισμών. ... Οι ωραίοι λιμενοβραχίονες και αί ωραιότερα αποβάθραι του λιμένος έχουν καταστραφεί τελείως, η δε παραλία ολόκληρος έχει μεταβληθή εις άμορφον σωρόν ερειπίων. Διακρίνομεν ακόμη τά βουλγαρικά χαρακώματα, μπουαγιώ, αμπρι και πυροβολεία, τα οποία είχον κατασκευάσει οι Βούλγαροι προς άμυναν του λιμένος και τά οποία ό Συμμαχικός στόλος κατέστρεψε τελείως κατά το 1915. Μόνον ο φάρος παραμένει άθικτος. Πειό πέρα βρίσκεται σωριασμένη μιά μάζα σκελετών, βαγονιών που κατέστρεψαν τά κανόνια τών στόλων. Τά πάντα εδώ μας παρουσιάζουν το πεδίον μίας μάχης. Και δείχνουν τήν θέσιν τών ηττημένων.»

Όσα έγραψε ο Κονιτόπουλος επιβεβαιώνονται από τις φωτογραφίες που τράβηξε με το φωτογραφικό του φακό ο Sir Thomas Harley, που υπηρετούσε ως ταγματάρχης στο 9ο τάγμα του Βασιλικού συντάγματος του Λανκαστερ (King’s Own Royal Lancaster Regiment).

Το τάγμα του Sir Thomas έφτασε στην πόλη μας με το αντιτορπιλικό του Βασιλικού Ναυτικού HMS SHARK. Το σημείο στο οποίο έγινε η αποβίβαση ήταν στην παραλία μπροστά περίπου από τη σημερινή Νομαρχία μέχρι τις αποθήκες της ΚΥΔΕΠ, όπου τότε βρισκόταν ο ατμόμυλος του Πρωτόπαππα. Εκεί υπήρχαν αρκετές εξέδρες που εισχωρούσαν μέσα στη θάλασσα και είχαν κατασκευαστεί πριν πολλά χρόνια κατά την κατασκευή του σιδηροδρόμου.

«Ο ερειπωμένος Μύλος Πρωτόπαπα 1918. Μπροστά εγκαταλελειμμένα βαγόνια.»

Οι 9 αποθήκες στο λιμάνι δεν υπήρχαν πια και τα ερείπια τους είχαν καθαριστεί. Χάσκει μόνο μια από τις σιδερογέφυρες που συνέδεαν τις αποθήκες με το λιμάνι μετέωρη να θυμίζει ότι κάποτε από εδώ περνούσε όλο σχεδόν το εμπόριο της Αδριανούπολης.

«Το Λιμανάκι Δεδέαγατς βομβαρδισμένο. Στη θέση των αποθηκών χαλάσματα.»

Η παραλία ήταν γεμάτη χαρακώματα και αμπρί. Ο σιδηροδρομικός σταθμός των ανατολικών σιδηροδρόμων ο λεγόμενος Γαλλικός, έδειχνε έρημος και εγκαταλειμμένος γιατί μετακινήσεις επιβατών δεν γίνονταν πλέον αφού η πόλη μας είχε αδειάσει από τους κατοίκους της και μόνο στρατιώτες κατοικούσαν σε αυτή. Οι μόνες λοιπόν μετακινήσεις ήταν στρατιωτικές. Ο δεύτερος σταθμός της ενωτικής γραμμής ήταν φυσικά κατεστραμμένος από το βομβαρδισμό του 1915. Μπροστά από το σταθμό διακρίνονται χαρακώματα που είχαν κατασκευάσει οι βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής.

«Ο Γαλλικός σταθμός 1918.»

Δίπλα στο σταθμό βρισκόταν το ερειπωμένο κουφάρι του ατμόμυλου Πρωτόπαππα, το οποίο θύμισε στον Sir Thomas εργοστάσιο καπνού. Μπροστά κατεστραμμένα βαγόνια σε τίποτα δεν θυμίζουν τις μεγάλες δόξες του παρελθόντος, άλλο ένα θύμα του πολέμου και ειδικότερα εκείνου του τρομερού βομβαρδισμού του 1915.

«Βούλγαροι αγωγιάτες με καμήλες στον Πόταμο 1918.»

Το τάγμα του Sir Thomas εγκαταστάθηκε στα περίχωρα της πόλης μας και έθεσε υπό τον έλεγχο της τον Πόταμο που ήταν μεγάλο βουλγαρικό κεφαλοχώρι και είχε ως συγκοινωνιακός κόμβος μεγάλη στρατιωτική σημασία. Στον Πόταμο υπήρχαν αρκετοί βούλγαροι αγωγιάτες με καμήλες ή γαιδάρους. Εντύπωση προκαλούν οι πολλές καμήλες στην περιοχή κατάλοιπο της Οθωμανικής κυριαρχίας με τις οποίες διεξαγόταν οι μετακινήσεις εμπορευμάτων κλπ.

«Οι γκρεμισμένες αποθήκες του λιμανιού - Νοέμβριος 1918.»

Το Βρετανικό Βασιλικό Πολεμικό Ναυτικό έκανε θαυμάσια δουλειά με το να καθαρίσει από νάρκες την θαλάσσια περιοχή μπροστά από το όρμο του Δεδεαγατς και να βοηθήσει στη μεταφορά στρατευμάτων και εφοδίων. Η Βρετανική μεραρχία αμέσως μετά την αποβίβαση άρχισε να κινείται προς τον ποταμό Έβρο με σκοπό τη δημιουργία προγεφυρώματος στα Ύψαλα, το οποίο και εγκατέστησε ενώ ετοιμαζόταν να διασχίσει τον ποταμό και σε άλλα σημεία. Παράλληλα άλλες μονάδες της στο Δεδεαγατς ξεκίνησαν άμεσα την προετοιμασία ενός αεροδρομίου! Αυτό σύμφωνα με μαρτυρίες βρισκόταν στην τοποθεσία μεταξύ του σημερινού τρίτου Δημοτικού Σχολείου και του σημερινού ναού της Αγίας Κυριακής. Μάλιστα σε παλαιά συμβολαιογραφικά έγγραφα η τοποθεσία αναφέρεται ως περιοχή παλαιού αεροδρομίου.

«Περιοχή αεροδρομίου (Α Σχολείο) σε αεροφωταγραφία του 1959.»

Έτσι η 222η μοίρα της Βρετανικής Βασιλικής αεροπορίας από τη Θάσο όπου προηγουμένως έδρευε, μετεστάθμευσε στο Δεδεαγατς, αλλά δεν έμεινε για πολύ αφού σύντομα ο πόλεμος τελείωσε. Οι Τούρκοι από το φόβο της επικείμενης επιθέσεως και με το στρατό τους αιχμαλωτισμένο και υποχωρούντα στην Βόρεια Παλαιστίνη και στη Συρία από τις δυνάμεις του στρατηγού Allenby, στις 30 Οκτωβρίου 1918 υπέγραψαν και αυτοί ανακωχή στο Μούδρο της Λήμνου με τον Άγγλο ναύαρχο Κάλθορπ (Calthorpe) ο οποίος ενήργησε εν ονόματι των συμμάχων. Η ανακωχή ανακοινώθηκε στο στράτευμα στις 31 Οκτωβρίου.

«Βρετανικό Sopwith Camel.»

Αξίζει εδώ να αναφερθεί ότι στο φύλλο της 10ης Ιανουαρίου 1919 της Νεοζηλανδικής εφημερίδας «THE HAWERA AND NORMANBY STAR», αναδημοσιεύθηκε άρθρο με τίτλο "Μια Μεγαλοπρεπής Ναυτική παρέλαση, μέσω των Δαρδανελλίων" του διάσημου Βρετανού ανταποκριτή στο μακεδονικό μέτωπο Ward Price, που περιέγραψε τις προετοιμασίες της εισόδου του συμμαχικού στόλου στα Δαρδανέλλια με προορισμό την Κωνσταντινούπολη πετώντας πάνω από το λιμάνι του Μούδρου με αεροπλάνο που απογειώθηκε από το Δεδεαγατς:

«Τα τελευταία στάδια της προετοιμασίας είναι σε εξέλιξη για τη μεγάλη ναυτική επίδειξη που θα σηματοδοτήσει τη νίκη των συμμαχικών όπλων πάνω από την Τουρκία και την καταστροφή του γερμανικού ονείρου στην Εγγύς Ανατολή. Εδώ στο μεγάλο κόλπο υπάρχει μια μεγάλη συγκέντρωση πολεμικών πλοίων των τεσσάρων Συμμάχων κυρίως, - Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και Ελλάδα. Η θέα αυτών πάνω από το λιμάνι του Μούδρου, όταν έφτασα αεροπορικώς από το Dedeagatch, θα παραμείνει πολύ στη μνήμη μου. Ήταν μάταιο να προσπαθήσουμε να μετρήσουμε τα πλοία. Το μάτι χανόταν μέσα σε μια σύγχυση από σκάφη κάθε είδους και μεγέθους, Βρετανικά Dreadnoughts, μεγάλα γαλλικά θωρηκτά, Ιταλικά, ένα Ελληνικό πλοίο που αγοράστηκε από την Αμερική, με πλέγμα ιστού, λεπτά κρουαζιερόπλοια, ανιχνευτικά, διάσπαρτα αντιτορπιλικά, τράτες κοντά η μια στην άλλη, πολλά περιπολικά ζωγραφισμένα με σχέδια ζέβρας, υποβρύχια και ένα τεράστιο πλήθος, συνοδευτικά, πλοία αποθήκευσης, επισκευαστικά πλοία, πυροσβεστικά, δεξαμενόπλοια και διάφορα μικρά πλοία..»

«Αγγλογαλλικός Στόλος στο Μούδρο.»

Τέλος οι Βρετανοί εργάστηκαν για τη επιδιόρθωση των σιδηροδρομικών γραμμών, ενώ εγκατέστησαν σταθμό Α Βοηθειών, που λειτούργησε μέχρι τα τέλη του έτους.

«Βρετανικός Σταθμός Α Βοηθειών.»

Η 22η μεραρχία, παρέμεινε περίπου δυο βδομάδες και τελικά διατάχθηκε στις 12 Νοεμβρίου να επιστρέψει στον Σταυρό. Στις 10 Νοεμβρίου αποβιβάστηκε στο Δεδεαγατς ένα βρετανικό τάγμα (6th Garrison Battalion), με Διοικητή τον ταγματάρχη Charles de Robeck και ανέλαβε αμέσως τη φύλαξη της σιδηροδρομικής γραμμής Κωνσταντινούπολης- Θεσσαλονίκης. Κατά τη διάρκεια του Χειμώνα ο de Robeck ανακλήθηκε πίσω και η διοίκηση πέρασε στον ταγματάρχη E Greenfield. Σύμφωνα με τα βρετανικά στρατιωτικά αρχεία κανένα περιστατικό αξιομνημόνευτο δε συνέβη.

«Βρετανοί στρατιώτες στο Δεδέαγατς Νοέμβριος 1918.»

Η Βουλγαρία μέχρι τη Συνθήκη του Νεϊγύ (Treaty of Neuilly-sur-Seine) που υπογράφηκε την 27η Νοεμβρίου 1919 και με την οποία παραιτήθηκε υπέρ των "Προεχουσών Δυνάμεων" όλων των κυριαρχικών της δικαιωμάτων επί της μεσημβρινής δυτικής Θράκης, διατήρησε στην πόλη μας στρατιωτικές και διοικητικές αρχές, όπως και μία δύναμη ακτοφυλακής.

«Βούλγαροι στρατιωτικοί στο λιμάνι 1918.»

Πολύτιμη υπήρξε κατά τη Βρετανική κατοχή, η συνδρομή του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού που με επικεφαλής την Πηνελόπη Στεφάνου Δέλτα, τον γαμπρό της Αλέξανδρο Ζάννα, νεαρό αξιωματικό της αεροπορίας και την Ελλη Αδοσίδου, ανέλαβαν το δύσκολο έργο της υποδοχής και περιθάλψεως των Ελλήνων ομήρων από τα βουλγαρικά στρατόπεδα, με τη συνδρομή της Βρετανικής επιμελητείας.

Ο ιστορικός Γ. Ρούσσος σε σειρά αφηγημάτων που δημοσίευσε στο ΒΗΜΑ το 1964 με τίτλο Ο ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ περιέχει αποσπάσματα σημειώσεων της κ. Αδοσίδου που περιγράφουν με τον πιο δραματικό τρόπο τα δεινά που υπέστησαν οι χιλιάδες παλιννοστούντες πρόσφυγες εξ αιτίας της βάναυσης και εγκληματικής συμπεριφοράς των ηττημένων βουλγάρων στην πόλη μας:

«Αναχώρηση Βούλγαρων στρατιωτικών από τη Θράκη.»

«Εις την Αλεξανδρούπολιν, τότε Δεδέαγατς, η επιτροπή ήλθε εις επικοινωνίαν με τον διελθόντα εκείθεν αρχηγόν των αγγλικών δυνάμεων, στρατηγόν Μίλν, εις τόν οποίον ο Αλέξανδρος Ζάννας έδωσε πλήρη και κατατοπιστικά στοιχεία «περί της καταστάσεως των ομήρων, ποίας μεταχειρίσεως υφίσταντο από τους Βουλγάρους, που ήσαν συγκεντρω­μένοι οι περισσότεροι, κλπ. Ο Βρεττανός στρατηγός έφριξε απ' όσα του εξέθεσε ό Ζάννας. Και πήρε και αυτός το ζήτημα απάνω του. Ητο ακόμη το τραίνο του Άγγλου στρατηγού στον σταθμό ό­ταν κατέφθασε ένας ολόκληρος, μακρύς συρμός, γεμάτος ομήρους, ό μεγαλύτερος ώς τώρα πού κατευθύνετο προς τα ελληνικά σύνορα. Μόλις σταμάτησε, ξεχύθηκε ένα κύμα από ανθρώπινα ράκη. Από μερικά, όμως, βαγόνια δεν βγήκε κανείς. Πήγα να δώ διατί. Όλοι, άν­δρες. γυναίκες, γέροι, παιδιά, ήσαν κα­τάκοιτοι, ώς επί το πλείστον με τύφο και πνευμονία. «Κατάκοιτοι», δηλαδή, είναι τρόπος του λέγειν, διότι δεν υπήρ­χε χώρος γιά να πλαγιάσουν οι 50-55 στοιβαγμένοι επιβάται του βαγονιού. Σέ δυό βαγόνια βρήκα τρελλους καί πεθαμένους. Ευτυχώς, ό στρατηγός Μίλν αντελήφθη ιδίοις ομμασι την κατάσταση και η αγανάκτησή του ητο μεγάλη, τόση ώστε όταν μπαίνον­τας στον σταθμό, όπου ή βουλγαρική τιμητική φρουρά του παρουσίασε όπλα και η στρατιωτική τους μπάντα ανέκρουσε τον αγγλικόν ύμνον, ο Μίλν γύρισε και με απότομη χειρονομία τους απέπεμψε λέγοντας: «Δέν δέχομαι τιμάς από ητημένους». Εκτός τού συρμού αυτού των ΕΒΔΟΜΗΚΟΝΤΑ ΕΠΤΑ ΒΑΓΟΝΙΩΝ, πού είχε καταφθάσει το πρωί, ανακαλύψαμε ότι σέ κάποια νεκρά γραμμή ευρίσκοντο ΑΛΛΑ ΤΡΙΑΝΤΑΤΡΙΑ ΒΑΓΟ­ΝΙΑ ασφυκτικά γεμάτα με ομήρους πού ήσαν και αυτοί στην ίδια τραγική κατάσταση»

«Πρόσφυγες δίπλα στα τραίνα.»

Δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφέρουμε ότι και πολλοί βρετανοί στρατιώτες πέθαναν από τον Οκτώβριο μέχρι και τον Δεκέμβριο του 1918 εξαιτίας βρογχοπνευμονίας, τύφου και γρίπης. Για το λόγο αυτό κατασκευάστηκε το Βρετανικό Στρατιωτικό Κοιμητήριο (Dedeagatch British Cemetery). Συνολικά σε αυτό θάφτηκαν 64 βρετανοί στρατιωτικοί, μέσα στους οποίους περιλαμβάνονται 18 που μεταφέρθηκαν από αλλού όπως δυο πιλότοι της Βασιλικής Ναυτικής Αεροπορίας που πέθαναν το 1917 (προφανώς από κατάρριψη του αεροπλάνου τους) καθώς και δυο ναυτικοί που πέθαναν το 1915. Πάντως ο τελευταίος χρονολογικά πέθανε στις 27-12-1918.

«Το λιμάνι στα 1920.»

Τον Οκτώβριο του 1919, η πόλη κατελήφθη από ένα τάγμα Σενεγαλέζων καθώς η πόλη (και όλη η Δυτική Θράκη) πέρασε στην διοίκηση του αρχιστράτηγου των Συμμαχικών Δυνάμεων D’ ESPEREY, ο οποίος ενεργώντας εξ ονόματος των τελευταίων εγκατέστησε τη Διασυμμαχική Θράκη (THRACE INTERALLIE).

Δεν γνωρίζουμε αν θα γινόταν με τον ίδιο ομαλό τρόπο η μετάβαση της Δυτικής Θράκης αρχικά στο καθεστώς της Διασυμμαχικής κατοχής της THRACE INTERALLIE και στην συνέχεια στη μητέρα πατρίδα, αν δεν είχε προηγηθεί η στρατιωτική της κατοχή από τις συμμαχικές δυνάμεις της Ανταντ το 1918.

Προς τιμή πάντως των ανθρώπων αυτών που πέρασαν αλλά και όσων παρέμειναν για πάντα στην αγκαλιά της μάνας Θρακικής γής, τώρα που συμπληρώνεται ένας αιώνας από τότε, θα πρέπει οι αρχές του τόπου να εξετάσουν σοβαρά το ενδεχόμενο πραγματοποίησης εκδηλώσεων μνήμης και κατάθεσης στεφάνων στο Βρετανικό νεκροταφείο της Αλεξανδρούπολης, την επέτειο της υπογραφής της ανακωχής και λήξης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, με συμμετοχή εκπροσώπων όλων των τότε συμμαχικών δυνάμεων.

Πέτρος Γ. Αλεπάκος

Δικηγόρος – ιστορικός ερευνητής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1. Γ.Ρούσσος - ΒΗΜΑ 14-5-1964

2. THE HAWERA AND NORMANBY STAR. FRIDAY, JANUARY 10, 1919.

3. εφημερίδα Πατρίς 20-11-1919

4. The Royal Air Force - Volume 2: An Encyclopedia of the Inter-War Years 1930-1939 Ian Philpott

5. SALONICA AND AFTER THE SIDESHOW THAT ENDED THE WAR BY H. COLLINSON OWEN, Editor of The Balkan News, and Official Correspondent in the Near East HODDER AND STOUGHTON LONDON NEW YORK TORONTO MCMXIX

6. War Record of 4th Battalion King's Own Scottish Borderers, Brown, Sorley, 1920

7. Regimental Records of the Royal Welch Fusiliers, C. Dudley Ward, 1929

8. Collection of Sir Thomas Harley, King’s Own Royal Lancaster Regiment Museum

9.  Φωτοαρχείο: Γεωργίου Π.Αλεπάκου