Τα σχολεία του ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ (DEDEAGATCH) (από την δημιουργία της πόλης μέχρι την ενσωμάτωση-απελευθέρωση)

(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο φύλλο 15388 Ιανουάριος 2015 της εφημερίδας ‘ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΘΡΑΚΗ’)

Από έκθεση που διασώζεται στο Αρχείο της Βιβλιοθήκης της Βουλής, με ημερομηνία 3 Αυγούστου 1883, απευθυνόμενη προς την Εκπαιδευτική και Φιλανθρωπική Αδελφότητα στην Κωνσταντινούπολη, ο αινίτης Νικόλαος Γ. Χατζόπουλος μας λέει για την πόλη μας την εποχή εκείνη:

«... Αρτισύστατος κωμόπολις εμπορική παράλιος και ο τελευταίος των εν τη Νοτιοδυτική Θράκη Σιδηροδρόμων σταθμός. Έχει τανύν 450-500 νεοδμήτους οικοδομάς και περί τας 1.500-2.000 ψυχάς. Οικογενείας δε μονίμους οικούσας εις Δεδέαγατς περί τας 100-120 προερχομένας εκ διαφόρων μερών και εθνικοτήτων και διαφόρων ιδεών, ηθών και εθίμων. Τανύν υπερισχύει εκείσε ο Ελληνισμός... Έχει νυν η εν Δεδέαγατς Ελληνική Κοινότης Εκκλησίαν ξυλίνης οικοδομής, λιθόκτιστον Δημοτικήν Σχολήν, εν η φοιτώσι περί τα 100-120 παιδία, εν οις και 20-25 θήλεα. Ανήγειρε δε και έτερον ευρύ κτίριον λίθινον προορισμένον διά Παρθεναγωγείον ...».

Σε οδηγό του 1884 πληροφορούμαστε ότι η πόλη μας είχε 2 ελληνικά σχολεία, 1 τουρκικό σχολείο θηλέων και 1 τουρκικό σχολείο αρρένων. Είναι επίσης γνωστό ότι γύρω στα 1888 περίπου στο σαντζάκι του Δεδέαγατς (Dedeagatch) υπάρχουν 103 τζαμιά, δύο μεστζίτια, δύο μεντρεσέδες (Γυμνάσια θρησκευτικής εκπαίδευσης), 111 Δημοτικά, 12 μοναστήρια δερβίσηδων (τεκκέδες), 81 εκκλησίες και μοναστήρια, 6 λουτρά, 1.595 καταστήματα, 69 φούρνοι, 22 χάνια, 340 μύλοι, 3 εργοστάσια αλεύρων και 20 τσιφλίκια (giftliks).

«Το μικρό Τζαμί με το Οθωμανικό ιεροδιδασκαλείο γύρω στο 1900.»

Επίσης σύμφωνα με τον εμπορικό οδηγό Annuaire Oriental Commerce, που εκδόθηκε το 1895 από τους CERVATI FRERES & C στην Κων/πολη, πληροφορούμαστε ότι το σαντζάκι του Δεδέαγατς (Dedeagatch) είχε πληθυσμό 70.400 κατοίκους, από τους οποίους οι 29.431 Τούρκοι, 24.973 Έλληνες, 15.602 Βούλγαροι, 285 Αρμένιοι, 48 Εβραίοι και 70 Καθολικοι. Έδρα του ήταν η πόλη του Δεδέαγατς (Dedeagatch) με 4.000 κατοίκους. Είχε 2 εκκλησίες, 1 αρμενική και 1 ελληνική, 2 ελληνικά σχολεία, 2 τουρκικά σχολεία, 1 θηλέων και 1 αρρένων, και 1 βουλγαρικό σχολείο αρρένων.

Τα πρώτα λοιπόν σχολεία του Δεδέαγατς πρέπει κατά τη γνώμη μου να βρισκόταν μέσα στον αυλόγυρο του ναού του Αγ. Νικολάου. Ήταν δηλαδή στον ίδιο χώρο που όριζαν οι κανονισμοί επί Τουρκοκρατίας (το σχολείο στον ίδιο περίγυρο της Εκκλησίας).

«Η πλατεία της Μητρόπολις & η Λεονταρίδειος σχολή αρρένων.»

Τα κτίρια αυτά, ναός και σχολεία αργότερα, στις αρχές του 20ου αιώνα κατεδαφίστηκαν και στη θέση τους κτίστηκαν καινούρια κτίρια για την ίδια ή άλλη χρήση. Το 1906, μαθαίνουμε από τα οθωμανικά αρχεία ΒΟΑ, ότι έγινε η ανέγερση δύο αυθαίρετων σχολείων στον κήπο της εκκλησίας του Αγ. Νικολάου (προφανώς το 3ο Δημοτικό και το άλλο παράρτημα, το οποίο γκρεμίστηκε).

«Το ιστορικό παράρτημα που λειτούργησε ως σχολείο αρρένων.»

Το 1895, χρονιά ορόσημο για την πόλη γιατί συνδέεται με τη Θεσσαλονίκη μέσω της γραμμής "Chemin de fer de la Jonction Salonique – Constantinople" η απλώς JSC (βλ. άρθρο Η γραμμή του Οθωμανικού Ενωτικού σιδηροδρόμου Θεσσαλονίκης – Κωνσταντινούπολης (JSC) στο ΔΕΔΕΑΓΑΤΣ), ενισχύεται η καθολική κοινότητα καθόσον εγκαθίστανται φραγκολεβαντίνοι και έτσι γίνεται λόγος για ανέγερση σχολείου για τους Καθολικούς στο Δεδέαγατς (Dedeagatch). Τον Ιανουάριο του 1903 δημιουργήθηκε  Μονή από τη Γενική Ηγουμένη του Τάγματος Ελασσόνων Κοινοβιακών Φραγκισκανών Μαρία Μαγδαληνή Μαρτίνη.

«Το Κολέγιο Αγ Φραγκίσκου Βενιζέλου & Μοσχονησίων.»

Επίσης ιδρύθηκε νηπιαγωγείο, δημοτικό σχολείο και σχολή θηλέων. Στην οδό Αίνου βρισκόταν το ιταλικό σχολείο «Αγ. Φραγκίσκος», που κάηκε το 1904, ενώ στη θέση του σήμερα βρίσκεται το καπνομάγαζο (ονομάστηκε έτσι γιατί αργότερα, το 1924, επισκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη καπνού).

«Το καπνομάγαζο το  1924.»

Για το λόγο αυτό το 1911 οι καλόγριες αγόρασαν ένα οικόπεδο που βρισκόταν στη συνοικία «Μαχμουδιε» και αρχικά προοριζόταν για τη γαλλική Σχολή «Senyor Konvansiyonol». Εκεί ιδρύθηκε καινούργιο σχολείο θηλέων, το λεγόμενο «γαλλικό» (στη συμβολή των οδών Βενιζέλου και Μοσχονησίων). Το εκπαιδευτήριο αυτό συμπλήρωσε το σχολείο αρρένων των Φραγκισκανών στην ίδια οδό, δίπλα στη μονή και το ναό του Αγ. Ιωσήφ.-

«Ecole St Jozeph .Η σχολή αρρένων των καθολικών.»

Εντωμεταξύ το 1902 χορηγήθηκε άδεια στην Εβραϊκή Κοινότητα του Δεδέαγατς (Dedeagatch) για τη χρησιμοποίηση ενός δωματίου εγκαταλειφθείσης οικίας για τις θρησκευτικές ανάγκες της μέχρι την ανέγερση Συναγωγής (Χάβρας), η οποία τελικά δόθηκε το 1903. Δεν πρέπει να παραλείψουμε τη βουλγαρική εκκλησία, ξύλινης κατασκευής, που ανεγέρθηκε το 1910 με την ονομασία «Isveti Bosef» για τη βουλγαρική Κοινότητα, στο συνοικισμό «Μuslihiddin», σε οικόπεδο του βακουφιού του Bayazit Ηαn. Ο ναός διατηρήθηκε και λειτούργησε μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1950, όταν οι ενορίτες του έκτισαν στη θέση του το σημερινό πλέον ναό του Αγίου Ελευθερίου. 

«Ο Άγιος Ελευθέριος.»

Κύριος παράγοντας της αναπτύξεως της πόλης στα χρόνια αυτά, μαζί με την αρμενική και εβραϊκή κοινότητα, είναι η ελληνική κοινότητα, η οποία αφού μετέφερε την έδρα του μητροπολίτη Αίνου εδώ και ανήγειρε μεγαλοπρεπή ναό στο υψηλότερο σημείο της πόλης, ίδρυσε και σχολή αρρένων. Μάλιστα στην εφημερίδα «ΦΑΡΟΣ» της Θεσσαλονίκης της 24-9-1909 δημοσιεύθηκε μια ελεγεία για την ίδρυση της σχολής αυτής.

«Εκ Δεδε-Αγατς τη 19η Σεπτεμβρίου 1909 (Του Ανταποκριτού μας). Μέγα και σπουδαίον γεγονός έλαβε χώραν εν τη πόλει Δεδε-Αγάτς. Τα εγκαίνια της μεγαλοπρεπούς των Αρρένων Σχολής δι’εξόδων του μεγατίμου της Κοινότητος ταύτης ευεργέτου κ. Αντωνίου Λεονταρίδου. Η Κοινότης Δεδε-Αγατς η νομίμως υπέρ των απαραγράπτων του Γένους μας δικαίων μαχομένη, θα έχη πλέον να επιδείξη εις πάντα ξένον επισκέπτην, εις πάντα αλλοεθνή και αλλόθρησκον έναν έτι τηλαυγή των γραμμάτων Φάρον, έν έτι των Μουσών Τέμενος, το υπερήφανον, το μεγαλοπρεπές, το πάλλευκον τούτο οικοδόμημα, το οφειλόμενον εις την γεναιοδωρίαν αγλαού της Μαρωνείας τέκνου του πανσεβάστου γέροντος Αντωνίου Λεονταρίδου. Δεν εξέλιπον εισέτι τα ευγενή του γένους μας τέκνα, υφίστανται και θα υφίστανται εν όσω βεβαίως το Έθνος μας ευρίσκεται εν τη ζωή καθ’ότι ουδέποτε ο μέγας των Ελλήνων Θεός είναι δυνατόν να εγκαταλείπη τον φορέαν τούτον του φωτός και της ελευθερίας. Το Έθνος μας εν όσω έχει τοιαύτα τέκνα άτινα έχουσι ερριζωμένην εις την καρδίαν των το μητρός και πατρός και των άλλων προγόνων απάντων τιμιώτερον... πατρίς και σεμνώτερον και αξιώτερον... ουδέποτε θέλει υπολειφθή των ευκλεών και ενδόξων προγόνων του. Είθε και άλλοι να μιμηθώσι το παράδειγμα του μεγατίμου της Κοινότητος ταύτης ευεργέτου. Λυγκεύς». 

«Το Γυμνάσιο με επιδείξεις μαθητριών 10-2-26.»

Λίγο πριν το τέλος της Οθωμανικής περιόδου (βλ. άρθρο Το Δεδέαγατς στο τέλος της Οθωμανικής Περιόδου) διαβάζουμε στον οδηγό του Νικολάου Γ. Ιγγλέση, έτος γ' τόμος Α' με πλήρη τίτλο

«Οδηγός της Ελλάδος. Απάσης της Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας μετά των νήσων του αρχιπελάγους και των νήσων Κρήτης - Κύπρου - Σάμου. Οικονομία, δημόσια έργα-εμπόριον, βιομηχανία, ναυτιλία, γεωργία, κτηνοτροφία, τοπογραφία, αρχαιολογία, γράμματα, τέχναι, στατιστική, μεταλλειολογία, χρηματιστήριον συγκοινωνία κ.τ.λ. μετά πολλών οδοιπορικών και τοπογραφικών χαρτών 1910-1911»,

ότι υπήρχαν στην πόλη μας:

«Σχολεία Ελληνικά: Αστική σχολή αρρένων τάξις 7, μαθηταί 130, διδάσκαλοι 5 Παρθεναγωγείον μετά νηπιαγωγείου τάξεις 6, διδασκάλισσαι 6, μαθήτριαι 133 και νήπια 130. Τουρκική σχολή μαθηταί 200, διδάσκαλοι 4. Βουλγαρική σχολή μαθηταί 46, διδάσκαλοι 2. Αρμένικη σχολή μαθηταί 50, διδάσκαλοι 2. Εβραϊκή σχολή μαθηταί 30, διδάσκαλοι 1. Καθολική ιερέων μαθηταί 25.»

Μεσολαβεί η βουλγαρική κατοχή κατά την οποία εκδιώχθηκε το ελληνικό στοιχείο με αποτέλεσμα να μην υπάρχουν πλέον ελληνικά σχολεία. Λίγο όμως πριν την ενσωμάτωση-απελευθέρωση της πόλης μας άρχισε και πάλι να οργανώνεται η παιδεία. Στις 14-5-1920 από τον τύπο της εποχής πληροφορούμεθα ότι:

«Εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ 7-11-19.»

Επίσης από την εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ της 4-4-1920 πληροφορούμεθα από την Διεύθυνση του Γυμνασίου Δεδεαγατς ότι:

«Εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 4-4-1920.»

Πέτρος Γ. Αλεπάκος

Δικηγόρος – ιστορικός ερευνητής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1. Εφημερίδες: ΦΑΡΟΣ Θεσ/νικης, Πατρίς και ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
2. ΤΕΜΙΡΤΣΙΔΗ ΜΑΡΙΑ «από το Δεδεαγατς στην Αλεξ/πολη». Μετ/κή διατριβή.-
3. Ι. Ασημάκης: Η Καθολική Εκκλησία στη Δυτική Θράκη 1896 - 2006

4. Φωτοαρχειο: Γ. Αλεπάκου.