Η ιστορία του Φάρου της Αλεξανδρούπολης (DEDEAGATCH)

(Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο φύλλο 15763 Αύγουστος 2016 της εφημερίδας ‘ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΘΡΑΚΗ’)

«Γκραβούρα του Φάρου σε εφημερίδα του 1928.»

Για τους περισσότερους Αλεξανδρουπολίτες, αλλά και γι' αυτούς που προσεγγίζουν αισθητι­κά, συναισθηματικά και πολιτιστικά την πόλη, ο φάρος είναι σημείο αναφο­ράς πολλών δραστηριοτήτων, αλλά και «σήμα κατατεθέν» της πόλης.

Ραντεβού, βόλτα στο φάρο, ά­ποψη από το φάρο, ψάρεμα κάτω από τα βραχάκια του φάρου, στο βάθος, δεξιά-αριστερά του φάρου, ξεκινάμε και τελειώνου­με στο φάρο. Χορευτικές και μουσικές βραδιές, αξέχαστες πολιτικές συγκεντρώσεις και ομιλίες πολιτικών στην πλατεία του φάρου αλλά και κολυμβητικοί α­γώνες, καθάρισμα των δι­χτύων, κολύμπι κ.ά., κάτω από τον φάρο.

Δεν πρέπει να υπάρχει άνθρωπος που έζησε ή πέρασε από την Αλεξ/πολη και να μην στάθηκε έστω για λίγο, που να μην «πλησίασε» τον Φάρο της πόλης. Δεν υπάρχει άλμπουμ χωρίς αναμνηστική φωτογραφία με θέα τον φάρο.

«Ο Φάρος κατά την πρώτη κατοχή περίπου το 1914.»

Ο Φάρος της Αλεξ/πολης «σμίγει» του ντόπιους με τους επισκέπτες.- Τις νύχτες που αναβοσβήνει είναι ορατός από τους καπεταναίους των καραβιών που φθάνουν στην πόλη ή περνούν από το θρακικό πέλαγος.

Ο Φάρος είναι απόλυτα συνδεδεμένος με την πόλη.

«Ζωγραφιά του Φάρου (Θ. Αγγλιάς).»

Αυτό το άρθρο έγινε κατά βάση με την ιστοριογραφία αλλά και την εικονογραφία παλιών καρτ-ποστάλ. Η καρτ-ποστάλ, «φυλακή αναμνήσεων», σήμερα μας προσφέρει μεγάλη υπηρεσία σ' αυτόν τον νοσταλγικό περίπατο που πραγματοποιούμε. Δύσκολο να βρεθεί εκδότης καρτ-ποστάλ που να μην συμπεριλαμβάνει το Φάρο στις εκδόσεις του. Ήταν το πρώτο που αποθανατιζόταν σε κάθε έκδοση, με αποτέλεσμα να έχουμε μεγάλο αριθμό σχετικών απεικονίσεων, υλικό που κάλλιστα μπορεί να αποτελέσει ξεχωριστό αντικείμενο συλλογής που στη συνέχεια μπορεί να γίνει σχετικό έκθεμα ή υλικό.

Πως όμως έγινε ο Φάρος στην πόλη μας; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό πρέπει να πάμε κάποια χρόνια πιο πίσω. Λίγο πριν από το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου (1853-1856), το 1855, o τότε Γάλλος πρέσβης στην Υψηλή Πύλη, Antoine Thouvenel, προωθώντας τα Γαλλικά οικονομικά συμφέροντα έπεισε τον σουλτάνο Αμπντούλ Μετζίτ Α (βασίλεψε 1839-1861) για την κατασκευή φάρων κατά μήκος του Βοσπόρου.

«Εμπόριο με Βουβάλια στην παραλία κάτω από το Φάρο τη δεκαετία του 1920.»

Ένας άλλος Γάλλος, ο Blaise-Jean-Marius Michel, γνωστός και ως Michel Pasha, έγινε επικεφαλής της οθωμανικής Αρχής Φάρων (Administration générale des Phares de l'Empire Ottoman).

Μετά την κατασκευή ενός αριθμού φάρων, ίδρυσε τη δική του εταιρεία "Collas και Michel Co." με έναν άλλο αξιωματικό, τον Camille Colas.

«Άποψη του Φάρου & του Λιμεναρχείου τη δεκαετία του 1950.»

Το 1860, η εταιρεία διαπραγματεύτηκε την πρώτη σύμβαση παραχώρησης, η οποία είχε ιδιαίτερα στρατηγικό ενδιαφέρον για την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Έτσι κατασκεύασε φάρους και χρέωνε τα πλοία που διέρχονταν για την υπηρεσία φάρου. Τα τέλη συλλέγονταν μέσω γραφείων σε όλη την αυτοκρατορία. Τα υψηλά κέρδη (το 73% των εσόδων ήταν κατά μέσο όρο 3,6 εκατομμύρια γαλλικά φράγκα κατά την περίοδο 1862-1913) μοιράστηκαν μεταξύ των ιδιοκτητών της εταιρείας και του οθωμανικού κράτους. Μέσα στα πρώτα είκοσι χρόνια, σχεδόν εκατό φάροι χτίστηκαν από την ίδια εταιρία σε όλη την αυτοκρατορία με φακούς φανάρια που εισάγονταν από τη Γαλλία. Ένας από αυτούς ήταν και ο φάρος της πόλης μας.Στο Γαλλικό οδηγό μάλιστα «ANNUAIRE ORIENTAL DU COMMERCE» του 1895 των R. Cervati και C. Freres αναφέρεται ως διευθυντής των φάρων (Agent des phares) στο Δεδεαγατς ο Jacques Alexandre Missir. 

Όπως είναι γνωστό το Δεδεαγατς δημιουργήθηκε από την εταιρία του Βαρόνου Χίρς (Maurice de Hirsch) κατά την διάρκεια κατασκευής του σιδηροδρομικού δικτύου που θα ένωνε την πρωτεύουσα του Οθωμανικού κράτους με την Βιέννη. Στα πλαίσια της συμφωνίας, η κατασκευαστική εταιρία («COMPAGNIE GENERALE POUR L’EXPLOITATION DES CHEMINS DE FER DE TURQUIE D’EUROPE») ανέλαβε την υποχρέωση κατασκευής εμπορικού λιμανιού στο οποίο θα έφτανε μια διακλάδωση της σιδηροδρομικής γραμμής.

«Βόλτα κάτω από το Φάρο τη δεκαετία του 1930.»

Όπως μας πληροφορεί η εφημερίδα της Κων/πολης «Ανατολικός Αστήρ» στις 18-7-1873:

«Εν τω υπουργείω των δημοσίων έργων, υπό την προεδρείαν του Γιουσούφ βέη, εγένετο συμβούλιον την Πέμπτην, αφορών την συζήτησιν των σχεδίων περί των λιμένων Βάρνης και Δεδεαγατς.»

Με την αύξηση της κίνησης του μικρού τότε λιμανιού και με τον συνεχή αυξανόμενο ρυθμό της προσέγγισης ατμοπλοίων και ιστιοφόρων που τα πρακτόρευαν λογής–λογής ναυτικοί πράκτορες που στο μεταξύ είχαν εγκατασταθεί στην μικρή μας πόλη, αδήριτη κατέστη η ανάγκη κατασκευής Φάρου, γιατί αρχικά για την ασφαλή προσέγγιση των ατμοπλοίων χρησιμοποιούνταν μια «κόκκινη λυχνία» όπως αναφέρεται στο περιοδικό «The Nautical Magazine for 1873»: «ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ-ΑΚΤΗ ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ», σχετικά με το λιμάνι του Dedeagatch υπό τον τίτλο Φώτα του λιμανιού:

«Ένα κόκκινο φως για λίγο ανάβει όταν αναμένεται το ατμόπλοιο των Αυστριακών Lloyd, μια φορά την εβδομάδα.»

Λέγεται μάλιστα ότι ο Έλληνας αυστριακής υπηκοότητας Βλάσιος Σούχωρ που διορίστηκε ναυτικός πράκτορας και αντιπρόσωπος της μεγάλης ατμοπλοϊκής εταιρίας ΛΟΙΔ ΤΡΙΕΣΤΙΝΟ (Lloyd Triestino di navigazione) υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής για την κατασκευή ενός Φάρου στην περιοχή για την ασφαλή προσέγγιση των πλοίων στον μικρό όρμο του Δεδεαγατς. Με την πίεση και τις συντονισμένες ενέργειες των ναυτικών πρακτόρων και των εμπόρων προς την υψηλή πύλη το αίτημα έγινε τελικά αποδεκτό από την κυβέρνηση. Την κατασκευή του Φάρου ανέλαβε φυσικά η εταιρία Collas & Michel η οποία τον αποπεράτωσε και τον έθεσε σε λειτουργία την 1η Ιουνίου του 1880.-

«Ο Φάρος με αεροπλάνα τη δεκαετία του 1930.»

O Βρετανός William Cochran εξέδωσε το 1887 το βιβλίο του με τίτλο «Pen and Pencil in Asia Minor or Notes from the Levant». Σε αυτό περιγράφει και την επίσκεψη του με ατμόπλοιο στην πόλη μας στην οποία έφτασε νύχτα με την βοήθεια του Φάρου: 

«... Γρήγορα έπεσε μαύρο σκοτάδι, αλλά καθοδηγούμενοι από ένα λαμπρό μάτι που φέγγει από το φάρο του Dede Agatch στην ακτή της Ρούμελης, το ατμόπλοιο έριξε την άγκυρα του στον ανοιχτό όρμο ένα περίπου μίλι από την ακτή»

Είναι γεγονός ότι όλοι οι ναυτικοί οδηγοί, από το 1881 και μετά αναφέρουν ως σημείο αναφοράς για την προσέγγιση των πλοίων στο μικρό λιμάνι του Δεδεαγατς το Φάρο, όπως ο αμερικανικός ναυτικός οδηγός MEDITERRANEAN PILOT του 1916:

«θα πρέπει να καθοδηγούνται από ένα κωνικό λόφο, παραπλεύρως του ακρωτηρίου ( των Γκρεμνων), στην περιοχή πίσω από το Δεδέαγατς, του οποίου το σημάδι οδηγεί απευθείας στο φάρο (του Δεδεαγατς)».

Ο φιλίστωρ Αντώνης Τερζής στο πόνημα του με τίτλο «Ο Φάρος μας Στολίδι και Καμάρι μας» που εξέδωσε στην Αλεξ/πολη το 1996 αναφέρει τα τεχνικά χαρακτηριστικά του Φάρου:

«Στοιχεία Φαροδείκτη πλάτος 40ο-50,7 βόρειο Μήκος 25ο-52,5 Ανατολικό. Πύργος κυκλικός. Εστιακό ύψος 27 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και 17 πάνω από το έδαφος. Εκπέμπει κάθε 15 δευτερόλεπτα τρείς αναλαμπές χρώματος λευκού. Μια λυχνία πυράκτωσης δούλευε με καθαρό πετρέλαιο υπό πίεση και η καύση γίνονταν σε αμίαντο (τύπος Λούξ) Αργότερα αντικαταστάθηκε από το ηλεκτρικό ρεύμα και η αφή και σβέση του γίνεται πλέον αυτόματα. Εμβέλεια φωτεινής δέσμης 24 ναυτικά μίλια (με την προϋπόθεση καλής ορατότητος). Σε περίπτωση διακοπής του ηλεκτρικού ρεύματος δουλεύει με εφεδρικό Νταλέν και καύσιμη ύλη (κράμα ασετυλίνης και ατμοσφαιρικού αέρα) με δυνατότητα εμβέλειας 5 μίλια. Με αυτές τις προδιαγραφές και σε ώρες που στην ανταριασμένη θρακική θάλασσα μαίνονται δαιμονικά της φύσης τα στοιχεία ο Φάρος θεόρατος βιγλίζει στο πέλαγος με το άγρυπνο μάτι του γνέφει περιστροφικά με την φωτεινή του δέσμη τα΄αλαργινά τα σκότη του ορίζοντα, σαν παρήγορο βλέμμα στους θαλασοδαρμένους ναυτικούς. Αγέραστος, Ακούραστος, Πανυψηλος πιο ψηλός της Ελλάδος στήθηκε λαμπαδόκορμος για να επισκοπεί από τα ύψη του τον αιώνιο ήλιο, να χαίρεται αξεδίψαστα το φανταχτερό γαλάζιο και την απεραντοσύνη της μαγεύτρας θρακικής θάλασσας. Την ιστορία της πόλης μας την αφουγκράστηκε ώρα την ώρα και την κατέγραψε λεπτό προς λεπτό το άγρυπνο μάτι του. Μπροστά στα πέτρινα πόδια του στήθηκαν και γκρεμίστηκαν τρόπαια λαών. Χρόνια και χρόνια πάλεψαν πεισματικά κάτω από τον ίσκιο του δύο κόσμοι και δύο θρησκείες και η ιστορική αυτή προσμονή δικαίωσε στο τέλος τον ασίγαστο πόθο της φυλής. Η κορυφή του γίγαντα σπαθίζει σήμερα τα΄αγερινο στερέωμα και υψώνεται προς τα ουράνια, αγερωχα, περήφανα,σήμα κατατεθέν της πόλης που τον γέννησε και τον ανέδειξε στολίδι και καμάρι της».-

O Jacques Thobie, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού και τέως διευθυντής του Γαλλικού Κέντρου Έρευνας στην Κωνσταντινούπολη (IFEA), ερευνώντας στα αρχεία της Διοίκησης στα βάθη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας υπό την επίβλεψη του Jean-Baptisste Duroselle και του Pierre Renouvin, τη δεκαετία του 1960, ανακάλυψε ένα φάκελο της γαλλικής εταιρίας, “Collas & Michel”.

«Ο Φάρος την δεκαετία του 1930.»

Από την έρευνα προέκυψε ότι ο Michel και ο Collas είχανε πολλά προσωπικά οικονομικά οφέλη: Ο Michel, για παράδειγμα, χρηματοδότησε ένα παραθαλάσσιο θέρετρο, στη Νότια Γαλλία. Ο Collas επένδυσε στη σιδηροδρομική γραμμή ανάμεσα στην Γιάφα και την Ιερουσαλήμ. Η εταιρία τους όπως προείπαμε έχτισε πολλούς φάρους- σχεδόν εκατό τα πρώτα 20 χρόνια, εκ των οποίων μόνο λίγοι προϋπήρχαν- και αγόρασε και τοποθέτησε γαλλικές συσκευές φακών. Λίγες πληροφορίες υπάρχουν για τις σχέσεις μεταξύ των γάλλων μηχανικών και των Οθωμανών φαροφυλάκων, που ήταν κυρίως πρώην ναύτες.

«Ο Φλοίσβος με τον Φάρο  τη δεκαετία του 1930.»

Η ιστορία λοιπόν της δημιουργίας των Οθωμανικών φάρων, μεταξύ των οποίων και της πόλη μας, ξεκίνησε με τον Κριμαϊκό Πόλεμο. Η Αγγλία ήταν εντελώς απρόθυμη να δεχτεί γαλλικό έλεγχο στους Οθωμανικούς φάρους, καθώς τα αγγλικά πλοία ήταν που κυρίως συνεισέφεραν τα τέλη που συλλέγονταν από τους Collas και Michel. Η υποβόσκουσα διαμάχη- η οποία σήμαινε αγγλική πίεση στο επίπεδο της φορολογίας στο τέλος κάθε σύμβασης- γιγαντώθηκε με το ζήτημα των φώτων της διώρυγας του Σουέζ το 1881. Υπό την πίεση των Γάλλων διπλωματών, ο Collas και η Οθωμανική Αυτοκρατορία αμφισβήτησαν την ευνοούμενη των Αιγυπτίων, μία αγγλική εταιρία. Η διώρυγα εξελίχθηκε σε εργαστήρι της νέας τεχνολογίας των φάρων- τσιμεντένιοι πύργοι, ηλεκτρικά φώτα- με την ισχυρή δέσμευση των γαλλικών βιομηχανιών (Βarbier, Benard και Turenne, εταιρίες Henry-Lapaute), οι οποίες ενίσχυσαν την παγκόσμια κυριαρχία τους στα τέλη του 19ου αιώνα.

«Καφέ στην πλατεία του Φάρου το 1930.»

Η ιστορία όμως του Φάρου μας δεν τελειώνει εδώ. Αφού γλύτωσε από τον φοβερό βομβαρδισμό του 1915 και επιβίωσε δυο κατοχές, στα χρόνια του Εμφυλίου αποτέλεσε παρατηρητήριο για να παρακολουθεί ο Στρατός τις επιθέσεις των ανταρτών, όπως περιγράφει ο Ζαφείρης Αλεξιάδης στο βιβλίο του ΑΛΗΜΠΕΗ:

«Επάνω, ψηλά στον φάρο, έχουν μια μεγάλη πυξίδα. Έχει ένα που γυρίζει γύρω-γύρω και, μέσα από τη χαραμάδα του, σκόπευτρο μπορείς να σκοπεύσεις. Όταν δεις λάμψεις, εκρήξεις στα βουνά, κοιτάζεις στην πυξί­δα πόσες μοίρες γράφει και ειδοποιείς με το τηλέφωνο το πλοίο. Και αυτοί ρίχνουν με τα κανόνια, με αυτές τις μοίρες της πυξίδας. Είπαν, όμως, άμα γίνει τίποτα θα έρθει και ένας αξιωματικός από το πλοίο στον φάρο. Είναι πανόραμα από κει πάνω. Μεγαλείο. Φαίνονται όλη η πόλη και όλη η γύρω περιοχή. Μόνο, το αναθεματισμένο, άμα έχει κακό καιρό, σαν να κουνάει και μου ανακατώνει το στομάχι.»

«Η ανάπτυξη του λιμανιού κατέστησε αναγκαία την κατασκευή Φάρου.»

Δεν είναι ευρέως γνωστό όμως ότι ο Φάρος της πόλης μας απασχόλησε το Διαρκές Διαιτητικό Δικαστηρίου, στις 24 Ιουλίου 1956, το οποίο κλήθηκε, με βάση την από 15 Ιουλίου 1931 ειδική συμφωνία (Compromis) για διαιτησία μεταξύ Γαλλίας και η Ελλάδος, να αποφανθεί μεταξύ άλλων, αν η σύμβαση που είχε συναφθεί την 1η/14η Απριλίου, 1913, μεταξύ της γαλλικής εταιρείας Collas & Michel και της Οθωμανικής κυβέρνησης και που παρέτεινε από την 4η Σεπτεμβρίου 1924, έως τις 4 Σεπτεμβρίου 1949, την χρονική διάρκεια της σύμβασης παραχώρησης, δεσμεύει και την Ελληνική κυβέρνηση, ως διάδοχο κράτος.

«Ο Φάρος την δεκαετία του 1920.»

Το Δικαστήριο έκρινε 28 απαιτήσεις της Γαλλίας και 10 Ελληνικές ανταπαιτήσεις που αφορούσαν οικονομικές συνέπειες από την παράταση ισχύος της σύμβασης για τους Φάρους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μεταξύ των οποίων και της πόλης μας. Έκρινε ότι κανένα φαρικό τέλος που κατασχέθηκε από τις Ελληνικές δυνάμεις κατοχής τα έτη 1912-1913 δεν έπρεπε να ληφθεί από την Οθωμανικη αυτοκρατορία, αλλά τα έξοδα διαχείρισης που απωλέσθηκαν για την εταιρία έπρεπε να καταβληθούν από την Ελλάδα. Έκρινε επίσης για την μη πληρωμή των φαρικών τελών το διάστημα από 18-1-1919 μέχρι 8-9-1919 και το Δικαστήριο διέταξε την Ελλάδα να πληρώσει τα σχετικά τέλη σύμφωνα με το άρθρο 137 της Συνθήκης της Λωζάνης. Αναφορικά με τις πράξεις που καταλογίστηκαν στην Ελλάδα ως διάδοχο κράτος από υποκατάσταση, περιλαμβάνοντας κατασχέσεις ή κρατήσεις οφειλόμενων τελών, απαλλαγή από τα καθήκοντα των εταιριών πλοήγησης, κατασχέσεις αγαθών και υλικών, κατασχέσεις γραφείων και παράνομες φορολογήσεις, το Δικαστήριο ρύθμισε τις απαιτήσεις προς όφελος της Γαλλικής εταιρίας.

Πέτρος Γ. Αλεπάκος

Δικηγόρος – ιστορικός ερευνητής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
1. Ο ΦΑΡΟΣ MAΣ ΣΤΟΛΙΔΙ ΚΑΙ ΚΑΜΑΡΙ ΜΑΣ TOY ANTΩNH TEPZH (1996)
2. Εφημερίδα της Κων/πολης «Ανατολικός Αστήρ» στις 18-7-1873
3. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ Α.ΠΟΙΜΕΝΙΔΗ 1952 (ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΕΚΔΟΣΗ Θ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗ 1988)
4. Thobie Jacques, L’administration générale des phares de l’Empire ottoman et la société Collas et Michel (1860-1960) – Un siècle de coopération économique et financière entre la France, l’Empire ottoman et les États successeurs, Paris, L’Harmattan, 2004. 
5. The Nautical Magazine for 1873
6. The Permanent Court of Arbitration:International Arbitration and Dispute Resolution, P. Hamilton, HC Requena, L. van Scheltinga, B Shifman, Kluwer Law International, 1999
7. ΑΛΗΜΠΕΗ: Ζαφείρη Αλεξιαδη. Εκδόσεις ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΘΡΑΚΗΣ 2007.-
8. William Cochran, «Pen and Pencil in Asia Minor or Notes from the Levant», 1887.-
9«ANNUAIRE ORIENTAL DU COMMERCE», 1895 των R. Cervati και C. Freres
10 MEDITERRANEAN PILOT Volume IV 1916 PUBLISHED BY THΕ HYDROGRAPHIC OFFICE ,WASHINGTON

11 Φωτοαρχειο: Γ. Αλεπάκου.